Olbia, wykop R-23.
Raport archeologiczny z badań Muzeum Narodowego w Warszawie w sezonie 2016
Wstęp
Polska Misja Archeologiczna „Olbia” MNW rozpoczęła w 2016 r. pierwszy sezon wykopaliskowy na stanowisku Olbia (Ukraina, obwód Mikołajewski) we współpracy z Instytutem Archeologii Narodowej Akademii Nauk Ukrainy (IA NANU). W pracach wykopaliskowej brały udział następujące osoby:
Strona polska: dr Alfred Twardecki (kierownik misji), dr Piotr Jaworski (kierownik wykopu), mgr Magdalena Antos (geodeta), mgr Szymon Lenarczyk (fotograf, operator drona, geodeta), Maria Bąk (rysownik), Sylwia Groń (rysownik), dr Tomasz Herbich (geofizyk, autor raportu z badań geofizycznych), mgr Robert Ryndziewicz (geofizyk).
Strona ukraińska: dr hab. Ałła Bujskich (kierownik ekspedycji), mgr Maria Nowicznkowa (kierownik wykopu), starszy pracownik naukowy (st.pr.n.) Wiktoria Kotenko (archeolog), st.pr.n. Jurij Pugołowok (archeolog), młodszy parcownik naukowy (mł.pr.n.) Rościsław Segeda (archeolog), mł.pr.n. Andżelika Kolesniczenko (archeolog), mł.pr.n. Olga Puklina (archeolog), mł.pr.n. Sergej Didenko (archeolog), laborant 1 kategorii Mykoła Saczenko, laborant 1 kategorii Anna Litowczenko, laborant 1 kategorii Wołodymir Selewko, laborant 1 kategorii Olena Maliszewska, laborant 1 kategorii Dmitro Maliszewski, laborant 1 kategorii Irina Czeczulina, laborant 1 kategorii Andrii Rekeda.
Praktykanci z Lwowskiego Uniwersytetu Narodowego im. I. Franko (9-20.07.2016): kierownik Anastasia Baukowa, studenci: Marianna Konował, Ewgenii Klimin, Daniło Kutniak, Roksolana Procajło, Anna Szwisz, Wiera Dutkanicz, Witalij Misak, Roman Kurcz, Dmitrii Kraplia, Rościsław Pelech, Roman Parchomik.
Praktykanci ze Szkoły Sztuk Pięknych „Odarennost’” Charkowskiej Rady Okręgowej (16-24.07.2016): Michaił Formin (kierownik), Władimir Selewko (nauczyciel), Natalia Piszczulina, (nauczyciel), Anna Litowczenko, (nauczyciel), Konstantyn Kal’czenko (nauczyciel), studenci: Aleksander Anan’ew, Marija Platuchina, Nina Zynycz, Bogdan Głuszczenko, Tatjana Chmielewska, Bogdan Gajduk, Natalia Zdorowec, Jekaterina Kwasowa, Witalij Kzimirowicz, Aleksander Storożko, Konstantyn Iczko, Artem Fedirko.
Praktykanci z Berdiańsiego Państwowego Uniwersytetu Pedagogicznego (23.07-06.08.2016): Walentina Papanowa (kierownik), Sergiej Bondarenko nauczyciel), Arsenij Golik (nauczyciel), studenci: Julia Beregowaja, Denis Wychrist, Aleksiej Galicz, Nikołaj Iwaszin, Karina Popowa, Irina Prokopenko, Elena Sorokina, Julia Teren, Diana Czergines, Aleksiej Szmatok
Ekspedycja rozpoczęła się 9 lipca i zakończyła 20 sierpnia 2016 r. Ze względu na wyjątkową specyfikę sezonu (rozpoczęcie prac na nowym stanowisku) tegoroczne prace miały charakter wstępny – służyły przede wszystkim rozpoznaniu stanowiska, wypracowaniu procedur związanych z dokumentacją wykopu oraz zabytków (dokumentację prowadzono równolegle w języku polskim i rosyjskim) oraz zweryfikowaniu założeń logistycznych związanych z kwestiami bytowymi i organizacją pracy misji. Wszystkie te cele osiągnięto. W kwestii merytorycznej założono od razu otwarcie 4 kwadratów archeologicznych (razem 100 m2) i oczyszczenie wykopu z warstwy humusowej oraz przemieszanych warstw ziemi jaki przykryły najmłodsze, zachowane warstwy kulturowe w wyniku naturalnych procesów wynikających z erozji terenu. Również ten cel osiągnięto. Należy w tym miejscu podkreślić wyjątkowo dużą liczbę zabytków wydzielonych (342), jakie zostały znalezione nawet w tak określonym obszarze eksploracji. Liczba ta przekroczyła najśmielsze pierwotne szacunki i pozwala mieć nadzieję, że miejsce na wykop zostało wybrane w miejscu bardzo obiecującym z punktu widzenia dalszej eksploracji.
Przed rozpoczęciem prac wykopaliskowych cały obszar, jaki w wyniku porozumienia z ukraińskimi gospodarzami, znalazł się z zasięgu zainteresowania polskiej misji został przebadany pod kątem geofizycznym. Pozwoliło to, przy wszelkich ograniczeniach wynikających z dostępnych technik badawczych, wyznaczyć miejsce rozpoczęcia prac. Po zakończeniu badań geofizycznych (11-17 lipca) rozpoczęto regularne prace wykopaliskowe, jakie trwały do 5 sierpnia. W ich trakcie osiągnięto na całej płaszczyźnie wykopu 23 R (oznaczenie polskiego wykopu wynikające z siatki geodezyjnej stanowiska Olbia) spąg najmłodszych warstw kulturowych. Ostatni okres, do 18 sierpnia, przeznaczono na zabezpieczenie wykopu oraz intensywne prace dokumentacyjne zabytków pozyskanych w czasie wykopalisk czyli kilkadziesiąt tysięcy zabytków masowych (głównie ceramika) oraz 342 zabytków wydzielonych. Zabytki masowe zostały sklasyfikowane dla badań statystycznych a niewielką, reprezentatywną dla różnych typów ceramiki, ich część narysowano zaś wszystkie zabytki wydzielone zostały opisane, sfotografowane i w większej części narysowane. Nie wykonywano rysunków monet oraz niektórych zabytków metalowych i szklanych (np. szlaka) poprzestając na ich sfotografowaniu.
Należy tu podkreślić znaczenie dokładnego badania wszystkich obiektów znalezionych w warstwie przemieszanej i humusowej. Ostatni nowy wykop otwarto w Olbii około 25 lat temu i od tego czasu techniki eksploracyjne znacznie się rozwinęły, co pozwoliło osiągnąć dużo większą skuteczność w pozyskiwaniu materiału. Dzięki zastosowaniu nowoczesnych wykrywaczy metalu udało się znaleźć ponad 40 monet, w tym kilka srebrnych denarów oraz połówkę tzw. asa olbijskiego. Należy stwierdzić, że już podczas pierwszego sezonu zgromadziliśmy monety reprezentujące praktycznie cały okres funkcjonowania mennicy Olbijskiej. Udało się także zgromadzić materiał masowy (ceramikę) z ostatniego okresu funkcjonowania Olbii (kultura Czerniachowska). Analiza tego materiału pozwala roboczo rozstrzygnąć wieloletni spór na temat momentu ostatecznego opuszczenia Olbii jako miejsca osadniczego.
Należy też zaznaczyć, że polscy i ukraińscy kierownicy misji zgodnie doszli do wniosku o konieczności przeprowadzenia szerszych badań geodezyjnych wspomaganych dokumentacją fotograficzną z drona w celu stworzenia ortofotograficznej mapy całego tzw. fortu rzymskiego (obszar badań misji polskiej oraz obecnej i wcześniejszych misji ukraińskich i rosyjskich). Brak takiego planu stanowi sporą niedogodność dla właściwej interpretacji pozostałości architektonicznych w skali całej cytadeli oraz szerzej – całego obszaru antycznego miasta. Podjęto wspólna decyzję iż, niezależnie od prac prowadzonych na wykopie R23, zostanie wykonana dokumentacja geodezyjna i fotograficzna cytadeli i z czasem reszty miasta i na tej podstawie podjęta próba bardziej precyzyjnego odtworzenia granic Olbii w czasach antycznych.
Opis stanowiska i jego lokalizacja
Badany obszar, noszący zgodnie z miejscową nomenklaturą oznaczenie R-23, zlokalizowany jest na terenie tzw. rzymskiej cytadeli, znajdującej się w południowej części antycznej Olbii, tuż przy krawędzi skarpy cypla, wcinającego się w liman Bohu (starożytny Hypanis) na długości kilkudziesięciu metrów (il. 1). Wzdłuż krawędzi skarpy przebiegają dobrze widoczne linie rumuńskich okopów z okresu II wojny światowej. Cechą charakterystyczną ukształtowania powierzchni badanego obszaru jest jej pofalowanie, utworzone przez liczne, kilkumetrowe i niewysokie hałdy będące, jak się przypuszcza, pozostałością po długotrwałym procederze wydobywania przez miejscową ludność kamienia budowlanego w okresie nowożytnym.
Miejsce, w którym zdecydowano się otworzyć wykop R-23 (il. 2), zostało starannie wytypowane w oparciu o analizę rezultatów badań geofizycznych oraz badań nad topografią stanowiska. W pobliżu wykopu znajduje się kilka wcześniejszych wykopów, spośród których za najistotniejszy dla podjętych badań uznać trzeba, zlokalizowany kilkadziesiąt metrów na południe, wykop R-25, w którym od wielu lat badania archeologiczne prowadzi misja Instytutu Archeologii Narodowej Akademii Nauk Ukrainy z Kijowa.
Wykop R-23 został wytyczony w taki sposób, aby wpisywał się w lokalną sieć geodezyjną, której linie przebiegają na osi północ-południe i wschód-zachód. Sieć ta oparta jest na podziale na kwadraty o boku 50 x 50 m, podzielone na mniejsze kwadraty o boku 5 x 5 m. Wykop polski zlokalizowany został na granicy dwóch większych kwadratów i objął cztery mniejsze kwadraty o numerach: 210, 211, 230 i 231 (il. 3). W trakcie wytyczania wykopu ujawniono pewne nieścisłości zastanej sieci lokalnej, które na bieżąco były weryfikowane i poprawiane przy użyciu tachimetru elektronicznego. Kilkanaście metrów na południe od wykopu, w obniżeniu dawnego wykopu, postanowiono utworzyć hałdy, osobno dla ziemi oraz kamieni.
Metodyka
Badania archeologiczne na terenie rzymskiej cytadeli w Olbii, na obszarze R-23, poprzedzone zostały dogłębną kwerendą źródłową i bibliograficzną, rekonesansem w terenie oraz dokładnym rozpoznaniem geofizycznym obszaru badań tak, aby osiągnąć w przyszłości rezultaty w znaczący sposób wzbogacające dotychczasową wiedzę na temat dziejów Olbii.
Wytyczenie wykopu poprzedzone zostało weryfikacją w terenie zastanej, lokalnej sieci geodezyjnej za pomocą nowoczesnego sprzętu pomiarowego (il. 4). Tachimetr elektroniczny Leica CS06+ obecny był na wykopie stale, służąc w pracach topograficznych oraz dokumentacyjnych.
Za jego pomocą udało się zmierzyć dokładną lokalizację większości zabytków wydzielonych. Nieodzowną pomocą, zarówno w badaniach topograficznych, jak i dokumentacyjnych na wykopie, okazał się dron DJI Inspire 1 Pro z podczepionym aparatem fotograficznym, dzięki któremu możliwe było wykonanie wysokiej jakości zdjęć, tak pionowych, jak i ukośnych. Dzięki stałej obecności na wykopie zaawansowanego technicznie sprzętu pomiarowo-dokumentacyjnego możliwe było wykonanie, na poszczególnych etapach prac wykopaliskowych, planów wykopu w postaci ortofotomapy, a także fotogrametrii profili wykopu, na etapie zakończenia prac w sezonie 2016.
Prace archeologiczne prowadzone były metodą stratygraficzną, z dbałością o zachowanie właściwej kolejności eksplorowania zastanego układu warstw. Codziennie wykonywano niwelacje osiągniętego poziomu w wykopie oraz szereg dodatkowych pomiarów. Na każdym etapie prac sporządzano także plan całości wykopu. Wszystkie zabytki wydzielone były domierzane tachimetrem a następnie, zaopatrzone w metryczkę z opisem pakowane i wpisywane do inwentarza. Ogromną pomocą w poszukiwaniu zabytków metalowych był wykrywacz metali Fisher Lab F70. Przy jego użyciu regularnie przeszukiwana była także hałda, dzięki czemu udało się pozyskać kilkanaście zabytków. Ponadto ziemia pochodząca z eksplorowanych warstw była na bieżąco i drobiazgowo przeglądana. Zabytki masowe, głównie ceramika, rozkładane były na specjalnym poletku, gdzie na bieżąco były klasyfikowane, opisywane i liczone. Fragmenty o wysokiej wartości diagnostycznej trafiały do grupy zabytków wydzielonych, pozostałe składowane były na osobnej hałdzie ceramicznej.
Po zakończeniu prac zdecydowano się na zabezpieczenie wykopu przed dewastacją ze strony miejscowych rabusiów. Działanie takie jest koniecznością, proceder rabowania pozostałości antycznej Olbii jest bowiem obecnie nagminny, o czym świadczą chociażby niegroźne na szczęście szkody ujawnione w obrębie centralnej części kamiennego zasypu w dniu 29 lipca. Dno wykopu zostało zabezpieczone folią, a następnie pokryte dwiema warstwami sypkiej ziemi. Na powierzchni rozsypano gwoździe w celu uniemożliwienia nielegalnych poszukiwań z użyciem wykrywacza metali.
Podczas prac archeologicznych prowadzona była na bieżąco dokumentacja opisowa: dziennik wykopalisk, dziennik pomiarów topograficznych oraz zeszyt jednostek stratygraficznych. Zabytki wydzielone, w szczególności ceramika i szkło, ale także wybrane zabytki kamienne i metalowe, zostały zadokumentowane rysunkowo. Pozostałe zabytki były fotografowane. Monety, po odczyszczeniu, uzyskały specjalistyczną dokumentację, sporządzoną przez numizmatyka. Wszystkie zabytki wydzielone wpisane zostały do komputerowej bazy danych. Dokumentację studyjną uzupełnia spis dokumentacji rysunkowej oraz zeszyt inwentarzowy.
Harmonogram prac wykopaliskowych
11.07-17.07.2016 - badania geofizyczne
17.07-18.07.2016 – prace pomiarowe i dokumentacyjne, wytyczanie wykopu, przygotowanie jego powierzchni do eksploracji;
19.07-21.07.2016 – prace wykopaliskowe rozpoczęto od eksploracji hałdy 1 (j. str. 1) i hałdy 2 (j. str. 2), związanych z pracami ziemnymi prowadzonymi zapewne w okresie nowożytnym;
22.07-25.07.2016 – kontynuowano eksplorację hałdy 1; na pozostałej powierzchni wykopu eksplorowano warstwę humusu (j. str. 3);
26.07-28.07.2016 – zakończono eksplorowanie warstwy humusu; eksploracja kamiennego zasypu – gruzowiska (j. str. 4), zalegającego w centralnej części wykopu, na osi wsch.-zach.;
29.07-1.08.2016 – kontynuowano eksplorację kamiennego zasypu – gruzowiska;
2.08-4.08.2016 – na całej powierzchni wykopu osiągnięto poziom późnoantycznej warstwy kulturowej (j. str. 5); doczyszczanie powierzchni wykopu oraz profili;
5.08.2016 – końcowa dokumentacja fotogrametryczna planu oraz profili; prace pomiarowe;
6.08-8.08.2016 – zasypywanie i zabezpieczanie wykopu.
Badania geofizyczne metodami elektrooporową i magnetyczną w Olbii, w 2016 r.
Uwagi wstępne; wybór metod badań
Badania przeprowadzono na obszarze obozu rzymskiego, w południowej części miasta, na terenie od strony wschodniej ograniczonym skarpą opadającą do zatoki a po stronie zachodniej hałdą powstałą w wyniku eksploracji wykopu w którym odsłonięto fragment koszar. Badania miały na celu ujawnienie struktur zalegających w gruncie, niewidocznych na powierzchni. Wyniki badań posłużyć miały do rozplanowania wykopalisk prowadzonych na tym terenie przez misję Muzeum Narodowego w Warszawie.
Wcześniejsze wykopaliska w tym rejonie dostarczyły wiedzę o rozmiarach nawarstwień i rodzaju zabudowy: nawarstwienia sięgają co najmniej 4 metrów głębokości, zabudowa wznoszona była z lokalnie pozyskiwanego wapienia. W sytuacji takiej za najbardziej przydatną w śledzeniu struktur uznano metodą elektrooporową w wersji profilowań, zakładając, iż oporność murów wzniesionych z kamienia będzie różna od oporności ich ziemnego otoczenia. Jako metodę uzupełniającą zastosowano metodę magnetyczną, która może dopomóc w rejestracji miejsc w których wytwarzana była wysoka temperatura: pieców, palenisk, warsztatów powiązanych z obróbką termiczną. Pomiary podatności magnetycznej ścianach wykopów wykazały, iż materiał tworzący warstwę kulturową otaczającą zabudowę kamienną charakteryzuje się pobudliwością magnetyczną w przedziale 0.30 – 0.50 x 10-3SI. W takiej sytuacji istnieje szansa, że dobrze zachowane mury (wzniesione z kamienia charakteryzującego się znikomą podatnością magnetyczną) o koronach bezpośrednio poniżej powierzchni widoczne będą na mapach zmian natężenia pola magnetyczne jako obszary o wartościach obniżonych względem otoczenia.
Na powierzchni obszaru objętego pomiarami widoczne były niewielkie wzniesienia i obniżenia (il. 5). W części północnej obszaru widocznych jest szereg rowów, będących pozostałością umocnień powstałych w okresie 1 wojny światowej (il.6).
Badania w dniach 11-17 lipca 2016 przeprowadziła ekipa w składzie Tomasz Herbich i Robert Ryndziewicz, z Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie.
Metoda badań
Badania metodą elektrooporową
Metoda elektrooporowa w wersji profilowań pozwala śledzić zmiany wartości oporności pozornej gruntu w warstwie do stałej głębokości, określonej typem układu pomiarowego i jego geometrią. Wzrost głębokości prospekcji uzyskuje się przez zwiększenie odstępu pomiędzy elektrodami prądowymi. Pomiary w Olbii wykonano trzema różnymi układami, każdy rejestrujący zmiany w warstwach sięgających różnych głębokości. Jako pierwszy użyty został układ dwuelektrodowy (twin-probe) o odstępie elektrod ruchomych AM=0,5 m i elektrod stacjonarnych BN=3 m. Układ o takich wymiarach pozwala obserwować zmiany oporności w warstwie do głębokości ok 0,7 m. Gęstość próbkowania wynosiła 2 pomiary na 1 m2 (co 0,5 m wzdłuż linii odległych od siebie o 1 m). Pomiary wykonywano miernikiem oporności Geoscan Research RM15. Układ pomiarowy przemieszczany był wzdłuż linii o orientacji NS. Do pomiarów sięgających głębszych warstw użyte został niesymetryczne układy Schlumberegera: układ o rozstawach elektrod AM = 5 m i MN = 1 m (elektroda B w nieskończoności) oraz układ o rozstawach elektrod AM = 9 m i MN = 2 m (elektroda B w nieskończoności). Elektroda ruchoma A umieszczona była po północnej stronie pary elektrod MN, układy przemieszczane był wzdłuż linii o orientacji NS (il. 7 i 8). Układy takiej geometrii pozwalały obserwować zmiany oporności pozornej w warstwie do głębokości ok. 2 - 2,5 m (układ AM = 5 m) i 4 – 4.5 m (układ AM = 9 m). Gęstość próbkowania wynosiła 1 pomiar na 1 m2 (co 1 m wzdłuż linii odległych od siebie o 1 m). Pomiary układami Schlumbergera prowadzone były przy użyciu aparatury ADA-05R firmy Elmes.
Pomiary metodą magnetyczną
Do badań metodą magnetyczną zastosowany został gradientometr transduktorowy (fluxgate) firmy Geoscan Research, model FM 256, o rozdzielczości pomiaru wynoszącej 0,1 nT i czasie pomiaru równym 0,1 sekundy, o odległości pomiędzy sondami wynoszącej 0,5 m, mierzący zmiany wartości składowej pionowej natężenia pola magnetycznego (il. 9). Gęstość próbkowania wynosiła 8 pomiarów na 1 m2 (pomiary brane były wzdłuż linii odległych od siebie o 0,5 m, co 0,25 m na linii) w obrębie poligonów 20 x 20 m. W celu podniesienia jakości pomiaru, prowadzono je w tzw. trybie równoległym (instrument przenoszony był w trakcie rejestracji pomiarów wyłącznie w jednym kierunku). Każdorazowo po ukończeniu pomiarów w obrębie danego prostokąta korygowana była pozycja sond instrumentu. Linie pomiarowe zorientowane były wzdłuż osi północ-południe. W przypadku rejestracji pozostałości zabudowy, w sytuacji gdy mury wzniesione są z materiału pozbawionego właściwości magnetycznych, a otoczone są warstwami o lekko podwyższonej podatności magnetycznej – efektywna głębokość śledzenia nie przekracza głębokości 0,5 m poniżej powierzchni. W przypadku śledzenia palenisk głębokość śledzenia wzrasta do ok. 1 m. W przypadku obiektów o dużej masie silnie przepalonego materiału (np. piece do produkcji ceramiki), głębokość śledzenia wzrasta do 3 – 4 m.
Sposób opracowania i prezentacji wyniku
Wyniki badań opracowano przy użyciu programu Geoplot 3.0. W przypadku danych z pomiarów elektrooporowych zastosowany został algorytm despike, pozwalający usunąć pomiary błędne (zbytnio różniące się od wartości otoczenia). W przypadku badań magnetycznych zastosowano algorytmy zero mean travers w przypadku poligonów, na których zakłócenia pomiarów (nierówne średnie odczyty na sąsiadujących ze sobą liniach pomiarowych) powstały w wyniku utrudnień w przenoszeniu sprzętu wywołanych przez warunki terenowe oraz edge match w przypadku poligonów na których średnie wartości pomiarów odbiegały od wartości poligonów sąsiednich.
Wyniki badań elektrooporowych przedstawione zostały w postaci map zmian rozkładu oporności pozornej gruntu (zwanymi dalej mapami oporności). Na mapach różnym wartościom oporności gruntu odpowiadają różne odcienie szarości (il. 13, 14B, 15, 16B, 17ABD, 18CD) lub oddane są w skali barwnej (il. 10-12, 14A, 16A, 17C, 18AB). Na mapach w odcieniach szarości wartościom skrajnym odpowiada biel (wartości najniższe) i czerń (wartości najwyższe). Wyniki przedstawione zostały w różnych przedziałach wartości: mapy ilustrujące zmiany w szerokim przedziale wartości (il. 13A, 15A, 17A) lepiej obrazują obiekty charakteryzujące się wysoką amplitudą zmian oporności; mapy obrazujące zmiany w wąskim przedziale (il. 13B, 15B, 17B) lepiej wizualizują obiekty charakteryzujące się niewielką amplitudą zmian wartości.
Wyniki badań magnetycznych przedstawione są w postaci map zmian gradientu wektora pionowego natężenia pola magnetycznego (zwanymi dalej mapami magnetycznymi), na których różnym wartościom natężenia odpowiadają różne odcienie szarości; wartościom skrajnym odpowiada biel i czerń (il. 19, 20). Wartości ujemne wynikają z faktu pomiaru gradientu (czyli pomiaru różnicy pomiędzy sondami umieszczonymi na różnych wysokościach).
Mapy na il. 10-12 nie były poddane interpolacji. W celu uczytelnienia wyniku, dane na mapach użytych do omówienia badań (il. 13–20) zostały poddane interpolacji. Pomiary o gęstości próbkowania 1 i 2 pomiary na 1 m2 zagęszczone zostały do siatki o boku 0.5 m, pomiary o gęstości 8 pomiarów na 1 m2 (pomiary metodą magnetyczną) – do siatki o boku 0,25 m. Mapy przygotowano przy użyciu programu Surfer 8.0.
Wyniki badań metodą elektrooporową
Pomiary wykazały duże zróżnicowanie podłoża pod względem oporności gruntu we wszystkich warstwach objętych prospekcją: w warstwie mierzonej układem dwuelektrodowym (dalej zwanej warstwą płytką) wartości oporności pozornej gruntu mieściły się w przedziale od 80 do 400 ohm-m, w warstwie mierzonej niesymetrycznym układem Schlumbergera AM=5m, MN=1 m (dalej zwanej warstwą pośrednią) mieściły się w przedziale od 10 do 140 ohm-m, w warstwie mierzonej niesymetrycznym układem Schlumbergera AM=9m, MN=2 m (dalej zwanej warstwą głęboką) mieściły się w przedziale od 5 do 60 ohm-m. Znacznie wyższe wartości oporności w warstwie płytkiej od oporności warstw leżących poniżej wynikają z przesuszenia (zatem gorszej przewodności) warstw powierzchniowych.
Pomiary warstwy płytkiej objęły obszar o powierzchni 0,34 ha. Na mapie oporności widocznych jest szereg obszarów o podwyższonych i obniżonych wartościach oporności. Podwyższenia oporności wiązać można z obecnością skupisk gruzu lub żwiru i piasku; w przypadku stanowiska o zabudowie kamiennej, podwyższenia oporności są najprawdopodobniej odbiciem skupisk gruzu, będącego pozostałością zniszczonej zabudowy. Anomalie zalegające na największej powierzchni i o największej amplitudzie wartości widoczne są w południowej (w kwadratach D1 i D2, il. 14) i północnej (wokół granicy pomiędzy A1 i A2) częściach obszaru badań. Rozległa anomalia o kilku podwyższeniach wartości widoczna jest także w C2 oraz przy zachodnim skraju C1. Część z anomalii znajduje wytłumaczenie w nierównym ukształtowaniu powierzchni (mającym wpływ na wartość wyników w przypadku płytkich pomiarów). Z ukształtowaniem powierzchni związana jest anomalia w NW narożniku C1 (w miejscu tym widoczny jest wzgórek), oraz łukowo zakrzywiona anomalia w północnej części C2, biegnąca wzdłuż uskoku wyniesienia terenu (obszar w kwadratach C1 i C2 jest wyniesiony o ok. 1 – 1.5 m w stosunku do otoczenia).
W północnej i centralnej części mapy widoczne są obszary bez odczytów wartości oporności. Miejsca te odpowiadają przebiegom transzei, w których nie brano pomiarów, ze względu ma zniekształcenie wartości wywołane ukształtowaniem powierzchni.
Pomiary w warstwie pośredniej objęły obszar o powierzchni 0,17 ha. Na mapach oporności widoczne są anomalie o podwyższonych wartościach, o podłużnym kształcie, o szerokości do ok. 2 m i orientacji EW. Anomalie takie widoczne są w kwadratach B1 (il. 16), na granicy pomiędzy B1 i C1, przy południowym skraju C1 i C2. Kształt i amplituda wartości anomalii pozwalają widzieć w nich obraz pozostałości murów. Na mapie widocznych jest także kilka obszarów o wyraźnie podwyższonych w stosunku do otoczenia opornościach. Anomalie te widoczne są przy zachodnim skraju C1, w południowej części D1 oraz anomalia o mniejszej amplitudzie, w zachodniej części C2.
Pomiary w warstwie głębokiej objęły obszar o pow. 0,11 ha. W warstwie tej zarejestrowano podłużne anomalie, o orientacji EW, o kształcie i szerokości analogicznej do anomalii zarejestrowanych w warstwie pośredniej (il. 17). W przypadku części anomalii ich obraz jest bardziej kontrastowy niż w warstwie pośredniej – dotyczy to anomalii w A1 oraz przy południowym skraju C1 (il. 17C,17B). Mniejszy jest - w porównaniu do obrazu warstwy pośredniej - zasięg anomalii przy zachodnim skraju C1 oraz w zachodniej części C2. Pojawiają się natomiast struktury o podwyższonych opornościach we wschodniej części C2.
Omówiony powyżej obraz zmian oporności pozwala na hipotetyczne umiejscowienie struktur wywołujących podwyższenia oporności, interpretowanych jako pozostałości murów i oraz obszary zagruzowane. Umiejscowienie struktur zaproponowane jest w ilustracji 18C i 18B.
Porównanie dwuwymiarowych obrazów zmian oporności na poszczególnych głębokościach, pozawala na pozyskanie informacji o trzecim wymiarze: głębokości struktur charakteryzujących się podwyższonymi opornościami.
Porównanie dwuwymiarowych obrazów zmian oporności, dzięki pomiarowym w warstwach do trzech różnych głębokości, dostarcza danych o trzecim wymiarze, czyli głębokości zarejestrowanych struktur wyżej oporowych. Porównując obraz zmian w warstwie płytkiej z warstwą pośrednią, widać, iż wyżej oporowe struktury zarejestrowane w warstwie płytkiej w zachodniej części C1 (il. 14A) mają bardzo wyrazistą kontynuację w warstwie pośredniej (il. 11A). Nieregularność obrysu struktury skłania do uznania jej jako skupiska gruzu o dużej miąższości (il. 18C). Bardzo wyrazistą kontynuacji e w warstwie pośredniej ma też owalny obszar podwyższonych opornościach, zarejestrowany w D1. W warstwie pośredniej maksimum anomalii przesunięte jest w kierunku południowym. Kształt i amplituda wartości pozwalają uznać anomalie za obraz skupiska gruzu, zachowanego do głębokości co najmniej 3 – 2.5 m (il. 18C; obszar ten nie był objęty badaniami przy pomiarach warstwy głębokiej). Kontynuację w warstwie pośredniej mają także owalne anomalie w zachodnie części C2 (il. 14, 18A). To także świadczyć może o istnieniu skupiska gruzu o znacznej głębokości (il. 18C).
Porównanie wskazuje także, iż znaczna część struktur uznanych za obraz murów, widoczna w warstwie pośredniej w B1, C1 i C2, nie mają odbicia w obrazie oporności warstwy płytkiej. Świadczy to o tym, że struktury te występują w warstwie której strop jest poniżej głębokości 0.7 m od powierzchni. Wyjątkiem są struktury zarejestrowane w NE narożniku B1 oraz wzdłuż południowej granicy C1 – ich obraz w warstwie płytszej jest mniej kontrastowy niż w warstwie pośredniej. Świadczyć to może, iż struktury zachowane są od dolnej części warstwy płytkiej (poniżej 0,5 m).
Znacznie bardziej wartościowe dla rekonstrukcji głębokości struktur jest porównanie wyników z warstw pośredniej i głębokiej (il. 18AB). Struktury zarejestrowane w warstwie pośredniej w B1, w warstwie głębokiej mają znacznie bardziej wyrazisty obraz. Ta sama uwaga dotyczy struktur biegnących po granicy kwadratów B1 i C1 oraz przy południowej granicy C1. Obraz taki świadczy o głębokim posadowieniu struktur oraz ich zachowaniu do znacznej wysokości - co najmniej 2 metrów. Z obrazu warstwy głębokiej wnioskować także można, że wraz ze wzrostem głębokości zmniejsza się średnica skupiska gruzu w SW części C1, pojawiają się natomiast nowe skupiska – w południowej i centralnej części C2.
Porównanie obrazu oporności z warstw do różnych głębokości pozwala także wyznaczyć obszary, na których nie znajdują się jakiekolwiek pozostałości zabudowy (tzn. obszary i niskich wartościach oporności). Obszary takie, na wszystkich głębokościach objętych prospekcją, widoczne są w południowej część B1, centralnej części C1 oraz południowej części C2 (il. 14, 18AB).
Wyniki badań metodą magnetyczną
Pomiary objęły obszar o powierzchni 0,17 ha. Pomiary wykazały, iż obszar charakteryzuje się zróżnicowanymi wartościami natężenia pola magnetycznego (il. 19). W obrazie magnetycznym trudno jest wydzielić anomalie które można by uznać za odbicie zabudowy. W znacznej części zmiany natężenia pola wywołane są ukształtowaniem powierzchni. Podłużna anomalia widoczna w NE narożniku C1 i północnej części C2 (il. 20B) odpowiada uskokowi gruntu. Analogiczna jest przyczyna anomalii biegnącej przy południowej granicy D2. Jedyną anomalią, która może być odbiciem muru, jest anomalia widoczna w środkowej części C1, o kierunku nieznacznie ukośnym do linii EW. Anomalia ta ma odbicie w obrazie oporności warstwy płytkiej – odpowiada jej struktura o podwyższonych w stosunku do otoczenia wartości oporności (il. 20A).
Anomalie widoczne w kwadracie D1 wskazują na obecność skupisk materiału o podwyższonych wartościach pola magnetycznego. W miejscu anomalii, na mapie oporności warstwy płytkiej widoczna jest struktura o podwyższonych opornościach. Obraz taki może świadczyć o obecności gruzu, przemieszanego z popiołami.
Owalna anomalia o dużej amplitudzie wartości, widoczna w SE narożniku C1, odpowiada przedmiotowi metalowemu – prawdopodobnie prętowi w pozycji pionowej (reper?)
Wnioski
Dzięki przyjętej metodyce badań elektrooporowych, polegającej na pomiarach w warstwach do różnych głębokości, można było nie tylko wykryć anomalie o charakterystyce pozwalającej uznać je za odbicie pozostałości zabudowy, ale też określić głębokości ich zalegania. Warto też zauważyć że orientacja struktur interpretowanych jako mury, zarejestrowane w warstwach pośredniej i głębokiej, jest identyczna do orientacji murów koszar, odsłoniętych w wykopie po zachodniej stronie obszaru badań (il. 11 i il. 12). Obserwacja ta zdecydowania wzmacnia hipotezę, iż wspominanie powyżej struktury odpowiadają murom.
Wynik badań magnetycznych oraz pomiary elektrooporowe warstwy płytkiej wskazują, iż w warstwie do głębokości sięgającej 0,5 – 0,7 m nie należy spodziewać się innych śladów zabudowy, niż skupiska gruzu.
Zróżnicowanie oporowe podłoża oraz wymiary zarejestrowanych struktur wyżej oporowych pozwalają przypuszczać, iż pozostałości zabudowy mogą być śledzone przy zastosowaniu pomiarów radarowych (GPR). Przewagą tej metody w stosunku do profilowań jest większa rozdzielczość obrazu struktur oraz dokładniejsze określenie ich głębokości.
Po zakończeniu badań geofizycznych dokonano ostatecznego wyboru miejsca eksploracji i rozpoczęto prace archeologiczne.
Stratygrafia i datowanie
W rezultacie trwających ponad trzy tygodnie prac archeologicznych w wykopie R-23 udało się przebadać zlegające na jego powierzchni warstwy najmłodsze o wtórnym charakterze, na co wskazuje znaczna rozpiętość chronologiczna pozyskanego materiału zabytkowego i jego przemieszanie:
Hałda 1
(j. str. 1) (il. 21) zalegająca w zachodniej części wykopu, w kwadratach 210 i 230, będąca pozostałością po procederze wydobycia kamienia budowlanego w czasach nowożytnych. Hałda ta składała się z szarej, sypkiej ziemi z dużą zawartością kamieni o średnicy 5-15 cm, nasyconej dużą ilością drobnych fragmentów naczyń ceramicznych datowanych szeroko na VI w. p.n.e.-IV w. n.e. Z hałdy pochodzą także zabytki metalowe oraz fragmenty ceramiki budowlanej (cegieł i dachówek).
Hałda 2
(j. str. 2) (il. 22), współczesna hałdzie 1 i tego samego pochodzenia, ale mniejsza i znajdującą się po przeciwległej stronie wykopu, we wschodniej części kwadratu 231. Hałda posiada strukturę analogiczną do hałdy 1, choć nasycenie kamieniami było w niej wyraźnie mniejsze.
Humus
(j. str. 3), zalegający na całej powierzchni wykopu R-23. Warstwa powierzchniowa utworzona ze zbitej ciemnej, gliniastej ziemi, zwierająca ogromne ilości mocno rozdrobnionej ceramiki, datowanej na VI w. p.n.e.-IV w. n.e. Z humusu pochodzą też liczne monety (V w. p.n.e.-III w. n.e.).
Zasyp kamienny
(j. str. 4) (il. 23), zalegający pod humusem oraz hałdami 1 i 2, wyróżniający się w terenie w postaci niewielkiego garbu biegnącego mniej więcej na osi wschód-zachód i koncentrującego się wzdłuż środkowej części wykopu. Zasyp o charakterze gruzowiska, składający się z ogromnej ilości kamieni różnej wielkości zmieszanych z gliniastą ziemią, o kilku koncentracjach w partiach zajmowanych wyżej m.in. przez hałdę 1 i hałdę 2 oraz w centralnej partii wykopu. Materiał zabytkowy przemieszany, głównie fragmenty naczyń ceramicznych i ceramiki budowlanej, datowany na okres VI w. p.n.e.-IV w. n.e. Można założyć, że zasyp ma związek z obiektami ujawnionymi m.in. poniżej koncentracji kamieni, będących zapewne konsekwencją destrukcji dawniejszych struktur kamiennych.
Poziom użytkowy w postaci jasnożółtej, gliniastej, mocno ubitej powierzchni
(j. str. 5) (il. 24), zalegający pod zasypem kamiennym, na której wyodrębnić można zarysy kilku obiektów wypełnionych ciemnoszarą, słabo zbitą ziemią i kamieniami, przypuszczalnie jam lub niewielkich ziemianek. W warstwie ubitej ziemi, której eksplorację, podobnie jak przebadanie obiektów, pozostawiono na kolejny sezon, widoczne są duże fragmenty zniszczonych naczyń ceramicznych. Materiał pochodzący z doczyszczania stropu warstwy datować można na okres VI w. p.n.e.-IV w. n.e., choć z pewną przewagą materiału późnoantycznego.
Charakterystyka znalezisk
Warto podkreślić fakt bardzo dużego nasycenia najmłodszych, przebadanych warstw, zabytkami ruchomymi. Podczas pierwszego sezonu badań archeologicznych MNW w Olbii w 2016 r., pomimo relatywnie małej kubatury wyeksplorowanej ziemi (il. 25), odkryto kilkadziesiąt tysięcy zabytków masowych (ujętych w osobnych spisach), spośród których wydzielono łącznie 342 zabytki o szczególnej wartości naukowej, które wpisane zostały do inwentarza. Reprezentują one wszystkie okresy funkcjonowania miasta, począwszy od VI w. p.n.e., na IV w. n.e. skończywszy.
Najliczniejszą grupę znalezisk wydzielonych (łącznie 148) tworzą przedmioty ceramiczne: fragmenty naczyń stołowych i gospodarczych rozmaitych typów i form (83 zabytki), krążki ceramiczne i zatyczki amfor (54), fragmenty terakotowych lampek (4) oraz ceramika budowlana: cegły i dachówki (4). Drugą pod względem liczebności kategorią znalezisk są zabytki metalowe (łącznie 110). Wśród nich największą grupę stanowią monety (47), które opisane zostały w osobnym raporcie numizmatycznym autorstwa dra Piotra Jaworskiego. Spośród przedmiotów wykonanych z brązu (33), na uwagę zasługują: rękojeść noża (nr inw. pol. 276/2016), fibule, fragmenty grotów, falera oraz pęseta. Wśród wyrobów z ołowiu (18) wymienić trzeba ozdobną aplikację w formie bukranionu (nr inw. pol. 296/2016) (il. 26). Zabytki żelazne (12) to przeważnie rozmaitych rozmiarów gwoździe.
Zabytki szklane (łącznie 35) podzielić można na dwie grupy: pierwszą stanowią fragmenty naczyń (27), drugą – paciorki (8). Z kolei wśród zabytków kamiennych (łącznie 21) znalazło się 9 fragmentów marmurowych płyt, w tym jedna nosząca fragmentarycznie zachowaną inskrypcję w języku greckim (nr inw. pol. 55/2016) (il. 12). Wyroby kościane (łącznie 20) to przede wszystkim rozmaitego przeznaczenia kości długie zwierząt gospodarczych, charakteryzujące się wygładzoną powierzchnią, a także astragale i fragmenty szpil.
W inwentarzu znalezisk wydzielonych znalazły się także odpady produkcyjne świadczące o działalności metalurgicznej i szklanej (łącznie 7) – fragmenty szlaki oraz żużlu. Na uwagę zasługuje także fragment zabarwionego na czerwono tynku (nr inw. pol. 261/2016).
Znaleziska monetarne.
W trakcie pierwszego sezonu badań archeologicznych prowadzonych przez misję Muzeum Narodowego w Warszawie na terenie cytadeli rzymskiej w Olbii w 2016 r. (wykop R-23), znaleziono łącznie 47 monet. Z trzema wyjątkami wszystkie znaleziska wykonane zostały z brązu i zaliczyć można do produkcji lokalnej mennicy działającej w Olbii (V w. p.n.e.-II/III w. n.e.). Owe wyjątki to dwa denary i jeden antoninian subaeratus (2 poł. II-1 poł. III w.), pochodzące z mennicy rzymskiej.
Najstarsze spośród odkrytych monet brązowych pochodzących z mennicy olbijskiej stanowią monety odlewane datowane na V w. p..n.e. (11 egz.), wśród których na szczególną uwagę zasługuje połówka dużego asa (nr inw. pol. 36/2016) oraz 1/3 mniejszej frakcji (nr inw. pol. 3/2016). Aż 9 egzemplarzy z tego okresu należy do grupy słynnych olbijskich delfinków, które znaleziono zarówno w całości, jak i we fragmentach. Wśród delfinków na uwagę zasługuje egzemplarz z legendą ΘY (nr inw. pol. 81/2016). Większość znalezisk monet Olbii datowanych na IV w. p.n.e. (11 egz.) reprezentuje szczególnie rozpowszechnioną grupę drobnych monet z wizerunkiem Apolla na awersie i delfina z legendą OΛBIO na rewersie. Monety datowane na okres hellenistyczny są stosunkowo nieliczne (7 egz.). Pewien wzrost liczby znalezisk zaobserwować można w pozyskanym materiale dopiero w przypadku monet olbijskich wybitych w 2 poł. I w. n.e. (6 egz.) (np. nr inw. pol. 72/2016). Najmłodsza moneta lokalna odkryta w sezonie 2016 reprezentuje jednocześnie ostatni etap dziejów miejscowego mennictwa. Mowa o brązowej monecie Gety, wybitej na przełomie II i III w. n.e. (nr inw. pol. 267/2016).
Na uwagę zasługuje fakt, że blisko 1/3 monet brązowych wybitych w Olbii znaleziona została w postaci połówek, ćwiartek lub innych frakcji. Fenomen cięcia monet brązowych z powodów ekonomicznych (wynikający z zapotrzebowania na drobne nominały) znany jest dobrze z zachodnich obszarów Cesarstwa Rzymskiego oraz kilku, zazwyczaj bardzo odizolowanych ośrodków greckich. Zapewne do tego grona wypadnie zaliczyć także Olbię, wymaga to jednak osobnych badań. Należy mieć więc nadzieję, że kolejne sezony badań przyniosą kolejne znaleziska monet ciętych.
Dość szczególnymi ze względu na obecność armii rzymskiej na badanym obszarze są znaleziska monet rzymskich. Najstarsza z nich to mocno wytarty na skutek obiegu denar wybity przez Marka Aureliusza dla Lucylli (nr inw. pol. 16/2016). Kolejny denar (nr inw. pol. 201/2016) wybity został za panowania Karakalli i nosi minimalne ślady użytkowania, co poświadczać może dość szybkie wyłączenie z obiegu lub tezauryzację. Najmłodszym w tej grupie monet (i w ogóle wśród znalezisk z 2016 r.) jest antoninian subaeratus (nr inw. pol. 17/2016) wybity przez Trajana Decjusza dla Etruscylli.
Zdecydowana większość monet odkryta została w obrębie wykopu dzięki systematycznie stosowanemu wykrywaczowi metali. Niewielka część znalezisk pochodzi z regularnego przeszukiwania hałdy. Pierwszy sezon badań poświęcony został na eksplorację warstwy humusowej wykopu, zawierającej przemieszany chronologicznie materiał zabytkowy, tak więc monety pozyskane w trakcie prac wykopaliskowych nie posiadają wartości źródła datującego kontekst archeologiczny. Tym niemniej odkryte monety dobrze wpisują się w dotychczasowy stan badań nad dziejami lokalnego mennictwa i obiegu monetarnego. Odzwierciedlają też specyfikę badanej przez misję MNW cytadeli, której najmłodsze warstwy związane są z obecnością armii rzymskiej.
Charakterystyka ogólna naczyń ceramicznych z wykopu R-23 z 2016 r.
W wyniku eksploracji wykopu R-23 na stanowisku Olbia w 2016 r. znaleziono około 29 000 fragmentów naczyń ceramicznych różnych kategorii z różnych okresów chronologicznych od VI wieku p.n.e. do przełomu IV–V wieku n.e.
Późny okres rzymski
Naczynia ceramiczne z okresu późnego antyku stanowią około 10% wszystkich amfor i reprezentują trzy typy: jasnogliniane amfory z wąską szyją z Heraklei Pontyjskiej typu Szełow F i E według klasyfikacji D. B. Szełowa; naczynia czerwonogliniane wytwarzane w Synopie typu 100 według klasyfikacji I. B. Zeest.
Większość fragmentów należy do amfor typu Szełow F, wersja 2 zgodnie z W. W. Kropotowem. Zgodnie z doprecyzowaniem S. W. Didenko są one datowane na trzecie ćwierćwiecze IV wieku.
Amfory typu Szełow E stanowią kolejny etap rozwoju jasnoglinianych amfor z wąską szyją i datowane są na ostatnie trzydziestolecie IV – pierwszą połowę V wieku n.e.
Amfory typu Zeest 100 wytwarzane były na przestrzeni IV–V wieku n.e. Szczytowy okres ich napływu na północne wybrzeże Morza Czarnego przypada na drugą połowę IV – początek V wieku n.e.
Importowane naczynia stołowe reprezentowane są przez pojedyncze fragmenty dużych mis czerwonopolewanych na niskiej stopce w formie pierścienia z grupy Pontic Red Slip Ware o kształcie 1 według typologii K. Domżalskiego. Misy te wytwarzane były w jeszcze nieustalonym ośrodku regionu pontyjskiego od drugiego ćwierćwiecza IV wieku n.e. do początku V wieku n.e.
Wśród szaroglinianej ceramiki z badanego wykopu dominują fragmenty naczyń, które wykazują najbliższe podobieństwa do zabytków kultury czerniachowskiej – Sîntana de Mureș rozpowszechnionej na obszarach leśno-stepowych Ukrainy, na północnym wybrzeżu Morza Czarnego, w Mołdawii i Rumunii od III wieku n.e. do początku V wieku n.e. Naczynia stołowe reprezentowane są przez misy dwustożkowe na stopkach w formie pierścienia, wazy z wyprofilowanymi w skomplikowany sposób szyjkami, dzbanki. Znaleziono fragmenty ozdobione polerowanym zygzakowatym ornamentem. Ceramika stołowa reprezentowana jest głównie przez fragmenty garnuszków o wydętym brzuścu i płaskim lub płytowym dnie o różnym wyprofilowaniu wywiniętych wylewów oraz z gruboziarnistymi domieszkami w masie ceramicznej. Charakterystyczną cechą tej grupy ceramiki są gruboziarniste domieszki w masie ceramicznej, chropowata powierzchnia oraz ślady nacięć na częściach przydennych. Wyżej wymienione rodzaje szaroglinianych naczyń charakterystyczne są dla faz С3 – D1 środkowoeuropejskiej chronologii Teirala-Godłowskiego, co w datach absolutnych odpowiada drugiemu ćwierćwieczu IV – połowie V weku n.e.
Okres rzymski
W wykopie R-23 najliczniej występują fragmenty amfor z końca I – połowy III wieku n.e. Wynoszą one około 65% łącznej ilości amfor i reprezentowane są przez fragmenty naczyń transportowych z ośrodków południowego wybrzeża Morza Czarnego, wschodniej części Morza Śródziemnego i Bosporu. Naczynia stołowe z tego okresu reprezentowane są przez różne rodzaje naczyń czerwonopolewanych z warsztatów Małej Azji, basenu Morza Śródziemnego i regionu pontyjskiego.
Materiały z I wieku p.n.e. – I wieku n.e. wynoszą około 20% łącznej ilości ceramiki z danego wykopu. Wśród amfor dominują wyroby z Synope i Heraklei Pontyjskiej.
Okres archaiczny – okres hellenistyczny
Około 5% całego materiału ceramicznego pochodzi z wcześniejszych epok. Okres hellenistyczny reprezentowany jest głównie przez naczynia transportowe z Rodos i ceramikę stołową. Okres klasyczny i archaiczny reprezentują pojedyncze znaleziska fragmentów amfor z Chios, Lesbos, Klazomenaj i Mende oraz fragmentów malowanych naczyń wschodnio-greckich, korynckich i attyckich czarnopokostowanych.
Podsumowanie
Pierwszy sezon wykopaliskowy Misji Archeologicznej Muzeum Narodowego w Warszawie w Olbii był poświęcony przede wszystkim szeroko rozumianemu rozpoznaniu stanowiska. Dotyczyło to zarówno kwestii logistycznych, dokumentacyjnych jak samego obszaru prac polskiej misji. Z tego powodu ograniczono się, po geofizycznym rozpoznaniu obszaru, do otwarcia jedynie 4 kwadratów (100 m2) z zamiarem eksploracji tej powierzchni do odsłonięcia najmłodszych warstw kulturowych odkładając ich eksplorację na kolejny sezon. Takie zaplanowanie kampanii miało w zamyśle umożliwić możliwie wszechstronne rozpoznanie specyfiki stanowiska minimalizując potencjalne straty wynikające z jego nieznajomości. Dzięki temu nadzwyczajna obfitość zabytków ruchomych pozyskana w czasie prac wykopaliskowych pozwoliła dopracować procedury dokumentacyjne (dokumentację polową prowadzono równolegle w języku polskim i rosyjskim) tak aby spełnić merytoryczne wymogi zarówno ukraińskiej jak i polskiej strony. Jednocześnie, po zakończeniu ekspedycji możliwe było oszacowanie potrzeb personalnych i sprzętowych na kolejny sezon, w którym podczas pełnych 4 tygodni będą prowadzone prace na wykopie i to rozpoczynając, po jego oczyszczeniu, od eksploracji nienaruszonych warstw kulturowych.
Choć przemieszany charakter warstw eksplorowanych w 2016 roku nie pozwala co prawda na precyzyjne datowanie poszczególnych faz użytkowania badanego obszaru - można założyć, że będzie to możliwe w rezultacie dalszych etapów badań terenowych - jednak już na obecnym etapie można sformułować kilka wniosków. W rezultacie pierwszego sezonu prac wykopaliskowych udało się przebadać i zadokumentować warstwy związane z eksploatacją materiału kamiennego w okresie nowożytnym (hałdy 1 i 2; humus). Zalegający poniżej zasyp kamienny związany jest zapewne z destrukcją pozostałości kamienno-ziemnych struktur związanych z ostatnią fazą osadnictwa w Olbii w okresie IV-V w. n.e. Poziom użytkowania terenu w omawianym okresie wyznacza przypuszczalnie powierzchnia jasnożółtej, ubitej ziemi, na której wyraźnie rysują się kontury kilku obiektów (jamy, a być może także ziemianki). Materiał ceramiczny z ostatniego okresu osadniczego w Olbii jest wstępnie datowany, zgodnie z ustaleniami Sergieja Didenki (patrz wyżej „Charakterystyka ogólna naczyń ceramicznych…” jego autorstwa) na koniec IV – początek V w. n.e. Jak wspomniano we wstępie - jest to pierwszy istotny rezultat badawczy osiągnięty przez polska misję. Pozwala on bowiem zakończyć wieloletnią dyskusję między badaczami na temat końca osadnictwa w Olbii i utożsamić je z końcem funkcjonowania kultury Czerniachowskiej na tym obszarze a nie najazdem Hunów w 375 r. n.e i śmiercią Hermanaryka, króla Ostrogotów.
Spis Ilustracji
Ilustracja 1 Ogólny plan Olbii z zaznaczonymi wcześniejszymi wykopami oraz miejscem prac polskiej misji
Ilustracja 2 Widok ogólny polskiego wykopu
Ilustracja 3 Umiejscowienie polskiego wykopu na siatce geodezyjnej stanowiska
Ilustracja 4 Maria Antos - geodetka misji - podczas pracy
Ilustracja 5 Prace geofizyczne na terenie polskiego wykopu. Widok od zachodu.
Ilustracja 6 Widok obszaru prac geofizycznych wraz z zaznaczonymi punktami pomiarowymi.
Ilustracja 7 Pomiary metodą elektrooporową
Ilustracja 8 Pomiary metoda elektrooporową
Ilustracja 9 Pomiary metodą magnetyczną
Ilustracja 10 Rezultat badań elektrooporowych
Ilustracja 11 Rezultat badań elektrooporowych
Ilustracja 12 Rezultat badań elektrooporowych
Ilustracja 13 Rezultat badań elektrooporowych
Ilustracja 14 Rezultat badań elektrooporowych
Ilustracja 15 Rezultat badań elektrooporowych
Ilustracja 16 Rezultat badań elektrooporowych
Ilustracja 17 Rezultat badań elektrooporowych
Ilustracja 18 Rezultat badań elektrooporowych
Ilustracja 19 Wyniki badań metodą magnetyczną
Ilustracja 20 Wyniki badań metodą magnetyczną
Ilustracja 21 Hałda 1
Ilustracja 22 Hałda 2
Ilustracja 23 Zasyp kamienny
Ilustracja 24 Poziom użytkowy JS 5
Ilustracja 25 Przekroje przez wykop R 23
Ilustracja 26 Bukranion, nr inw. pol. 296/2016
Ilustracja 27 Płyta marmurowa z fragmentem inskrypcji greckiej, nr inw. pol. 55/2016
