Pomijając epos oraz najwcześniejszą literaturę jońską, gdzie we wzmiankach o Morzu Czarnym czy Kimmeriach trudno odróżnić mit od prawdy[1], najstarszym zachowanym źródłem literackim jest Herodot, a zwłaszcza jego IV księga. Bez wdawania się w skomplikowaną kwestię wiarygodności i źródeł Herodota, można stwierdzić, że jest to pierwsza poważna wzmianka o obszarze Królestwa Bosporańskiego. Należy jednak podkreślić, że z zachowanych wzmianek Hekatajosa wynika, iż wspominał on o Fanagorii[2] i pobliskiej świątyni Afrodyty[3], Hermonassie [4] a także o plemionach scytyjskich żyjących po stronie „azjatyckiej”[5]. Trudno tutaj przeprowadzać analizę zależności Herodota od Hekatajosa w opisie obszaru nad Cieśniną Kerczeńską tym bardziej, że Herodot dość zdawkowo traktuje te greckie kolonie, koncentrując się bardziej na plemionach dzikich barbarzyńców. Kolejnym historykiem, o którym należy tu wspomnieć był Hellanikos[6]. Niestety jego "Skythika", podobnie jak większość pozostałej spuścizny znana jest jedynie z fragmentów,[7] ale nawet one wystarczą, aby podejrzewać go o mityczne i legendarne podejście do tematu[8]. Z kolei anonimowy autor pseudohippokratejskiego traktatu Peri\ a)e\rwn, to/pwn, u(da/twn posiadał taką znajomość Kolchów, Scytów i Sauromatów, że mógł ją zdobyć jedynie z autopsji[9]. Jednak wszyscy wspomniani autorzy wykazują bardzo małą znajomość obszarów położonych nad Cieśniną Kerczeńską, tak że ich pisma mogą być wykorzystane jedynie jako dowód ogólnego zainteresowania Greków Morzem Czarnym[10]. Potwierdzają to zachowane Periploi i Periegeseis tego regionu, które w swojej głównej masie powstały w IV – I ww. przed Chr[11]. Spośród nich Periplus Pseudo-Skylaksa[12] jest w zasadzie najstarszym, w którym można znaleźć w miarę precyzyjny opis terytorium Królestwa Bosporańskiego. Odzwierciedla to być może przesunięcie zainteresowania Greków z zachodniej części basenu Morza Czarnego, gdzie dominowała Olbia na część północno-wschodnią z Pantikapaionem na czele. Niemniej jednak charakter dzieła sprawia, że oprócz doskonałej znajomości geografii niewiele dowiadujemy się o samym Bosporze. Jest to o tyle istotne, że najprawdopodobniej było to dzieło, z którego korzystała większość późniejszych pisarzy,[13] podczas gdy jego autor w opisie Krymu (823-835) i samego Pantikapaion[14] koorzysta zapewne z wcześniejszych źródel oraz autopsji[15]. Trudno tutaj wdawać się w analizę źródeł Efora i Demetriusza, ale z pewnością korzystali częściowo z Herodota i być może wcześniejszych, jońskich autorów. Nieco informacji o historii Królestwa Bosporańskiego, choć na marginesie innych kwestii, znajdziemy także w mowach Izokratesa, Demostenesa i Ajschinesa oraz Deinarcha. O ustroju państwa w czasach Leukona wspomina też Eneasz Taktyk[16]. Informacje te potwierdzają zainteresowanie Aten regionem, są jednak w zasadzie przypadkowe. Nie można tego powiedzieć o pracy Diodora[17], który prezentuje koherentny i precyzyjny ekskurs historyczny. Pozostaje także najważniejszym literackim źródłem informacji o historii Królestwa Bosporańskiego, a w szczególności – jego najwcześniejszej historii. Niestety jesteśmy zdani jedynie na domysły w kwestii źródeł jego informacji, co jest tym bardziej ambarasujące, że Diodor[18]. Analiza tekstu Diodora w tym miejscu doprowadziła do stwierdzenia, że musiał on korzystać, pośrednio bądź bezpośrednio, z jakichś bosporańskich tekstów – być może panegiryków na cześć władców. Tak czy inaczej ktoś przed Diodorem opracował chronografię i historię Królestwa Bosporańskiego w okresie hellenistycznym[19]. Jeśli przyjąć ten wniosek to jego implikacje są niezwykle interesujące dla niniejszej pracy. Można mianowicie przyjąć, że w IV-III wieku istniało, najpewniej w Pantikapaion, co najmniej niewielkie środowisko historyków, chronografów piszących na zamówienie bosporańskich władców. Sugerowałoby to istnienie środowiska literackiego, co z pewnością nie pozostawało bez wpływu także na formę epitafiów[20]. Ten fenomen nie ograniczał się tylko do Królestwa Bosporańskiego – mamy informacje o historykach działających w innych miastach nadczarnomorskich[21]. Jednak generalnie możemy się tylko domyślać istnienia historyków i chronografów zajmujących się Bosporem – w większości pozostają dla nas bezimienni[22].
Kolejnym ważnym autorem piszącym o Morzu Czarnym w starożytności był Eratosthenes[23], którego w tej kwestii cytuje także Strabon[24]. Szczególnie interesujące jest miejsce, w którym omówiony został epigramat kapłana Stratiosa informujący, że w Pantikapaion[25]. Spośród kolejnych autorów większość była antykwarystami powtarzającymi informacje z wcześniejszych źródeł, niektórzy, jak na przykład Diofantes[26], znanych nam jedynie z imienia, a księgi innych, jak na przykład Polibiusza[27], niestety się nie zachowały. W nieco większym stopniu znane są dzieła autorów działających w II w. przed Chr.: Artemidora z Efezu[28], Apollodorosa[29], Pseudo-Skymnosa i Posejdoniosa[30] z Apamei (lub Rodos), przy czym za najważniejszego autora uznaje się Posejdoniosa, który w wielu kwestiach związanych z Bosporem szedł za Eforem, a sam był jednym z ważniejszych autorów wykorzystanych przez Strabona w księdze VII[31].
Syntetycznym podsumowaniem tych prac jest dzieło Strabona – dyskusja na temat jego źródeł wydaje się być na razie daleka od zakończenia, a jej analiza zbędna w tym miejscu – który znał i korzystał z najważniejszych autorów tworzących przed nim: Eratosthenesa, Efora, Posejdoniosa, Artemidora, komentatorów Homera, historyków opisujących dzieje Mitrydatesa i Pompejusza. Stan zachowania antycznych źródeł literackich pozwala stwierdzić, że około połowy informacji, jakie zachowały się o Morzu Czarnym, pochodzi z dzieła Strabona, który tym samym wyprzedza Herodota w rankingu najważniejszych źródeł antycznych dla tego regionu.
Autorzy piszący po Strabonie, w czasach rzymskich są nie tyle mniejszego formatu ile o wiele gorzej rozpoznani niż autorzy z czasów hellenistycznych i klasycznych. Spośród nich najstarsi są Pomponiusz Mela[32] i Pliniusz[33] podczas gdy ich naśladowcy w dziedzinie geografii pozostają dla nas w zasadzie nieznani. Nie znamy na przykład z całą pewnością prawdziwych autorów mapy Imperium stworzonej przez Agryppę i cesarza Augusta,[34] a przecież na ich ustaleniach opierał się zarówno Pliniusz jak i większość późniejszych autorów[35]. Trzeba jednak stwierdzić, że rzymscy geografowie najwięcej skorzystali z autorów hellenistycznych, choć generalnie nie jesteśmy w stanie zidentyfikować ich po imieniu. W przypadku Pliniusza może w grę wchodzić także jakiś łaciński autor z okresu późnej Republiki[36]. Do powiększenia naszej znajomości regionu przyczynili się także rzymscy poeci – Lukan[37] i Waleriusz Flakkus[38]. Niestety poza ogólnymi wzmiankami nie znajdziemy tu rzetelnych informacji o Królestwie Bosporańskim. Wszyscy oni opierali się najprawdopodobniej na hellenistycznej i późnorepublikańskiej literaturze geograficznej uzupełniając ją informacjami udostępnianymi przez rzymskich oficerów i urzędników z czasów Augusta i pierwszych Cezarów. Niestety ta literatura pozostaje wciąż mało lub w ogóle nieznana[39]. Wyjątkiem jest tutaj Arrian, choć i w tym przypadku mamy do czynienia raczej z wtórnym wykorzystaniem wcześniejszych opisów Bosporu[40]. Mimo, iż dowiadujemy się o znacznym osłabieniu Królestwa Bosporańskiego i narastającej presji ze strony państwa scytyjsko-taurydzkiego[41], to powstaje pytanie czy opis w tym miejscu jest wynikiem autopsji czy studiów literackich – wziętym na przykład z jakiegoś periplusu z okresu sprzed rządów Mitrydatesa VI lub tuż po nich. W przeciwieństwie do niego anonimowy periplus z V w. po Chr. jest produktem jedynie studiów bibliotecznych, choć w przypadku opisu miast leżących nad Bosporem Kimmeryjskim niezwykle trudno jest zidentyfikować pierwotne źródło informacji.
Osobnego potraktowania wymaga dzieło Klaudiusza Ptolemeusza[42]. W zasadzie żadne inne dzieło antyczne nie podaje tylu precyzyjnych informacji na temat miast położonych na terenie Królestwa Bosporańskiego. Siłą rzeczy taki zasób informacji wzbudza podejrzenia i każe zadać pytanie o źródła tej wiedzy, jeśli nie wręcz o wiarygodność tych informacji. Jest mało prawdopodobne, aby Ptolemeusz uzyskał te informacje z jakiegoś nieznanego nam dzieła geograficznego. Stan naszej wiedzy o antycznej geografii sprawia, że takie przypuszczenie jest mało prawdopodobne. Najbardziej prawdopodobna wydaje się teza wysunięta już przez Rostowcewa[43], że, podobnie jak Pliniusz[44]. Jego znaczenie wynikało bardziej z popularności niż z wartości poznawczej, a czytelnik dowiaduje się, poza listą dzikich plemion zamieszkujących region, że cechą charakterystyczną północnych wybrzeży Morza Czarnego jest przeraźliwe zimno[45]. Listę antycznych autorów piszących o Królestwie Bosporańskim zamyka Ammianus Marcellinus[46]. Nie wniósł on jednak nic nowego do naszej wiedzy na temat regionu, gdyż korzystał głównie ze starszych, wymienionych wyżej autorów (Dionizjusz Periegeta, Ptolemeusz i inni). Jedyną nowością jest tu wzmianka o Alanach. Późniejsi autorzy bizantyjscy są w dużej mierze wtórni wobec wcześniejszych dzieł.
Podsumowując stan antycznych źródeł literackich traktujących o Królestwie Bosporańskim można stwierdzić, że w zasadzie nowe informacje pojawiały się etapami. W pierwszym okresie mamy do czynienia z logografami jońskimi oraz Herodotem, który w pewnym sensie podsumowuje stan ówczesnej wiedzy o regionie. Następnie, w czasach świetności dynastii Spartokidów
[1] Kimmeriowie w Odysei: 10, 81-86; 11, 14 ff. O Morzu Czarnym pisali też Anaksymander w niezachowanej mapie świata, Hekatajos FGrH 1, F 184-194, 195-216; o Kimmeriach wspominają także Kallinos i Archiloch.
[2] F 212
[3] F 211
[4] F 208
[5] F 215, 216 - Iksibatai
[6] Przyjmuję, że Hellanikos żył w latach ok. 490-405 przed Chr.
[7] FGrH 1, 4 F 64 i dalsze.
[8] F 186 – wzmianka o Hiperborejczykach czy F 189 – informacja o wynalezieniu żelaznej broni przez Scytów, która była mocno zakorzeniona w świadomości antycznych autorów: Hezjod (Clemens Alex., Strom. 1, 16, p. 132), Ajschylos (Septem, 799; Prometeus, 301, 714 ff).
[9] Trudno tu wdawać się w dyskusję o formowaniu się Korpusu Hippokratejskiego. Przyjmuję, że wspomniane dzieło powstało najpóźniej w III w. przed Chr.
[10] Inni autorzy piszący o Morzu Czarnym: Damastes FGrH 5), Eudoksos z Knidos oraz korzystający z niego Pomponiusz Mela, Plinius Starszy.
[11] Pseudo-Skylaks (ok. 338 przed Chr.) jest tu najcenniejszy; współczesne mu było dzieło Efora, choć niestety zachowane fragmentarycznie; dużo późniejszy opis Pseudo-Skymnesa.
[12] Przyjmuję, że autorem był Ateńczyk działający w pierwszej połowie IV w. przed Chr., w czasach bliskich Eforowi.
[13] Strabo 14, 2, 20; por. analizę w Rostovtsev 1931, s. 28.
[14] FGrH 85 F 1. Przyjmuję, że Demetriusz z Kallatis był ważnym źródłem Pseudo-Skymnosa (718 f), którego datuję według dedykacji dla króla Nikomedesa (identyfikuję go z Nikomedesem IV, królem Pontu, ok. 90 r. przed Chr.) na II-I w. przed Chr., także dla opisu Królestwa Bosporańskiego wbrew opinii, jaką prezentuje Rostovtsev 1931, ss. 36-37 datujący za Paretim na lata 133-110 lub 121-110 przed Chr.
[15] Zwłaszcza, jeśli idzie o Półwysep Tamański – 886-899.
[16] Taktika, 5,2. Przyjmuję, że dzieło powstało w latach 357-356 przed Chr.
[17] Przyjmuję, że żył on w latach 80 -20 przed Chr. Najnowsze wydanie to Diodor 1990-2000 w opracowaniu Ch. H. Oldfathera w serii Loeb’a. Tam znajduje się tez literatura przedmiotu, do której należy dodać Ambaglio, Landucci Gattinoni i Bravi 2008.
[18] Diodor 14, 31, 52; por. IOSPE, s. XXXII. Precyzyjny wykład z historii Bosporu znajduje się w księdze 20, 22-26.
[19]Argumenty za tym podał już Rostovtsev 1931, ss. 113-114.
[20] Patrz Atenajos 8, 41, 349 podający za Machonem (III w. przed Chr.) opowieść o wybitnym kitarzyście Stratoniku (połowa IV w. przed Chr.) zaproszonym na dwór Pairisadesa I oraz Polyainos V 44, 1 wspominający o podróży na ten sam dwór innego wybitnego kitarzysty Arystonika z Olintu (IV w. przed Chr.) a także CIRB 118 (Smikron).
[21] Np. Memnon z Heraklei (ca I w. po Chr.) FGrH, 434, który korzystał z wcześniejszych historyków piszących o tym mieście: Nymfisa (ca 247/246 przed Chr.) FGrH 432 i Domicjusza Kallistratosa (I w. przed Chr. ?), FGrH 433.
[22] Tak jest z ekskursem u Pompejusza Trogusa (2 poł. I w. przed Chr.), który niemal na pewno korzystał z jakiegoś lokalnego źródła. Niestety jego dzieło o historii Bosporu nie przetrwało do naszych czasów nawet w wypisach Junianusa Justyna. Tym ciekawszy jest prolog do ksiąg i XXXVII. Por. Yardley i Heckel 1997, którzy podtrzymują tezę o dużym wpływie Timagenesa z Aleksandrii (I w. przed Chr.) na dzieło poświęcone Filipowi.
[23] Przyjmuję, że Eratosthenes żył w latach 276 (lub 273) a 194 przed Chr. Z nowszych opracowań o Eratosthenesie: Geus 2002, najnowsze wydanie z komentarzem: Eratosthenes 2010, klasyczne wydanie H. Bergera: Eratosthenes 1880. Podobnie jak w innych przypadkach pomijam analizę dyskusji na temat jego ewentualnych źródeł do opisu Bosporu.
[24] Przyjmuję, że Strabon żył w latach 63 przed Chr. – 23 po Chr. Klasyczne wydanie Geografii: Strabonis Geographica. Herausgegeben von August Meineke 1852–1853, najnowsze wydanie: Strabon 2003 ff. Dla omawianego tematu najważniejsza jest księga 7, w której korzystał on głównie z Artemidora (geografia) i Posejdoniosa (etnografia), który z kolei korzystał z Efora.
[25] Strabon 2, 1, 16.
[26] Przyjmuję, że Diofantes był czynny jeszcze w III w. przed Chr. – czyli był starszy od Demetriusza; por. wzmianka u Agatarchidesa, Peri tes Erythras thalasses, 64. Przyjmuję, że Agatarchides żył w II w. przed Chr.
[27] Mam na myśli księgę 34 poświęconą geografii; szczęśliwie zachowały się też uwagi o handlu z miastami Morza Czarnego – 4, 38-39.
[28] Przyjmuję, że Artemidor żył ok. 100 r. przed Chr. Ze względu na jego znaczenie dla Strabona, informacje na jego temat można znaleźć w komentarzach i opracowaniach do tego ostatniego. Sam korzystał w dużej mierze z Demetriosa, choć nie można mieć pewności, gdyż ekscerpty Marcjana nie zachowały się w części dotyczącej Królestwa Bosporańskiego. Jest to tym dotkliwsze, że Artemidor często opierał się na autopsji. Niedawno otwarta intensywna dyskusja na temat znalezionego w 1900 a odczytanego w 1994 roku papirusu z fragmentem mapy nie dotyczy niestety w żaden sposób Morza Czarnego, lecz Iberii.
[29] Przyjmuję, że Apollodoros żył w latach ok. 180-120 przed Chr., przy czym rok 120 przed Chr. to data post quem. Najprawdopodobniej korzystał z odmiennych od Artemidora źródeł informacji, co jest o tyle istotne, że był jednym z ważniejszych źródeł Strabona.
[30] Przyjmuję, że Posejdonios żył w latach ok. 135-51 przed Chr.
[31] Także w tej kwestii pomijam dyskusję, którą zapoczątkował Mommsen 1881, a jednym z ostatnich jej uczestników był Drijvers 1999.
[32] Przyjmuję, że Klaudiusz Pomponiusz Mela stworzył swoje dzieło De situ orbis libri III około 43 r. po Chr. Także tutaj oraz przy Pliniuszu pomijam przegląd niezwykle bogatej literatury poświęconej analizie prac obu autorów. Literaturę na temat Meli zebrał Romer 1997, przy czym akceptuję hipotezę Rostovtseva Rostovtsev 1931, s. 45 o korzystaniu przez Melę przy opisie Bosporu z jakiegoś hellenistycznego autora działającego na przełomie II i I w. przed Chr.
[33] Przyjmuję, że Pliniusz Starszy żył w latach 23-79 (25 sierpnia) po Chr. Najnowszą bibliografię na temat Pliniusza zebrała Carey 2007.
[34] Do dziś najważniejszym podsumowaniem naszej wiedzy o rzymskiej geografii i zachowanych mapach (Dimensuratio provinciarum oraz Divisio orbis terrarum) jest Schnabel 1935 oraz Linderski 1964, który analizował źródła traktatu geograficznego Alfreda Wielkiego.
[35] Np. Caius Iulius Solinus, którego datuję na połowę IV w. po Chr.; por. Walter 1969).
[36] O Morzu Czarnym wspomina Pliniusz w księgach 4 (Europa) i 6 (Azja). Na temat potencjalnych, nieznanych nam bliżej źródeł z okresu rzymskiego patrz Rostovtsev 1931, ss. 47ff.
[37] Przyjmuję, że Marcus Annaeus Lucanus żył w latach 39-65); Bellum civile 3, 266 ff – sugeruje znajomość jakiegoś opisu geograficznego.
[38] Przyjmuję, że Caius Valerius Flaccus żył w końcu I w. po Chr. i stworzył Argonautica w latach 75-90 po Chr. Najnowszą bibliografię można znaleźć w Thurn 2008. Najciekawsze dla nas są tutaj księgi V i VI.
[39] Rostovtsev 1931, s. 57, który za najważniejsze źródła wspomnianych autorów podaje periplus Arriana, anonimowy periplus Morza Czarnego oraz periplus Menipposa z Pergamonu (rówieśnika Strabona) zachowany częściowo w ekscerptach Marcjana z Heraklei (ca 25 przed Chr.). Dla poznania tych dzieł i ich znaczenia w literaturze antycznej wciąż najlepszy jest Diller 1952.
[40] Przyjmuję, że Lucjusz Flawiusz Arrian urodził się ca 85-90 po Chr. w Nikomedii, a zmarł w roku 145/146 po Chr. Jedno z najnowszych i lepszych wydań: Arrianus 2002. O Arrianie i jego twórczości patrz Bosworth 1980/1995 oraz Bosworth 1988, choć to dzieła poświęcone głównie historii Aleksandra Macedońskiego oraz ważny artykuł [41] Dowodem tego może być wzmianka o opuszczonej i spustoszonej Teodozji w par. 19.
[42] Przyjmuję, że żył on w latach ca 100-175 po Chr. Najnowsze wydania wraz z literaturą przedmiotu Ptolemaios 2006 i Ptolemy 2001.
[43] Rostovtsev 1931, s. 70; obecnie panuje jednak sceptycyzm co do stałej obecności zwartych jednostek armii rzymskiej na terenie Królestwa Bosporańskiego.
[44] Przyjmuję, że żył on w II w. po Chr. Wydanie Dionysios Periegetes 1994 jest nowsze, ale stare wydanie Müllera GGM 1861 wciąż zachowuje dużą wartość, podobnie wciąż aktualne jest opracowanie Bernays 1905.
[45] W. 605 ff.
[46] Przyjmuję, że Ammianus Marcellinus żył w latach 330 – 395 lub 400 po Chr. Najnowsze wydanie Ammianus 1978, ważniejsze najnowsze opracowania Drijvers i David 1999, Kelly 2008, Matthews 2008. Marcellinus poświęca Morzu Czarnemu ekskurs w księdze XXII, 8, 1-48. Nie ma potrzeby w tym miejscu relacjonować rozległej i skomplikowanej dyskusji na temat wiarygodności i źródeł Marcellina.