Okres Archaiczny to epoka kolonizacji całego Morza Czarnego przez Greków. Przyjmuje się, iż kolonizacja ta zaczęła się około połowy VII w. przed Chr., aby zakończyć się na przełomie VI i V w. przed Chr. Pod tym względem chronologia historii północnych wybrzeży Morza Czarnego nie odbiega od tej przyjętej dla całej historii Grecji, choć można mówić o pewnej specyfice obszaru przyszłego Królestwa Bosporańskiego. O ile na pozostałych obszarach kolonie greckie były dość oddalone od siebie, to nad Bosporem Kimmeryjskim ich gęstość była o wiele większa. Wynikało to z geostrategicznego znaczenia cieśniny i zdeterminowało przyszły rozwój tego mikroregionu. Przytłaczającą większość kolonii założyli Jonowie z Azji Mniejszej, a spośród nich wiodącą rolę odegrał Milet,[1] jednak należy zaznaczyć także istotny udział Teos, które założyło Fanagorię czy Mytileny jako założycielki Hermonassy[2].
W zasadzie w całym tym regionie panują podobne warunki geograficzne: dominuje żyzny step, bardzo zasobne w ryby przybrzeżne wody. W czasach pierwszych kolonii obszary te były bardzo słabo zaludnione, co znacznie ułatwiało początkową fazę osadnictwa i generalnie prowadziło do ustanowienia przyjaznych i wzajemnie korzystnych stosunków handlowych i politycznych. Na tym tle wyraźnie wyróżniał się jedynie obszar górzystej Taurydy zasiedlonej przez plemię Sindów. Kraj ten zawsze pozostawał nieco na marginesie głównego nurtu wydarzeń regionu. Takie warunki sprawiły, że miasta regionu niezwykle szybko stały się liczącymi dostawcami tak deficytowych w Jonii towarów jak zboże, drewno, metale, wołowina, ryby oraz niewolnicy. Ich eksport umożliwił szybki rozwój tak wielu miast na stosunkowo niewielkim obszarze.
Nasza wiedza o najstarszej historii Królestwa Bosporańskiego jest niezwykle skromna, a jeszcze mniejsza w przypadku historii tego obszaru w okresie archaicznym, czyli przed powstaniem tego politycznego tworu. Nie jest to zresztą sytuacja wyjątkowa i dotyczy całości greckich kolonii nad Morzem Czarnym ze szczególnym uwzględnieniem jej północnych wybrzeży. Powodem takiego stanu rzeczy jest niewielka ilość źródeł pisanych i w gruncie rzeczy niemal zupełny brak znaczących inskrypcji z VI wieku przed Chr. Jeśli zaś jakieś źródła pisane (przede wszystkim Herodot) lub zachowane inskrypcje podają informacje o regionie to z reguły dużo obszerniej traktują o Olbii[3].
Mimo tak skromnej wiedzy możemy postawić kilka hipotez, głównie na podstawie analogicznych procesów przebiegających na innych obszarach kolonizowanych przez Greków. Przede wszystkim możemy przypuszczać, że nie wszystkie kolonie powstały za sprawą miast Azji Mniejszej. Szczególnie w drugiej fazie kolonizacji niektóre z nich mogły powstać z inicjatywy niedawno założonych miast w regionie. Najbliższe analogie dotyczą Synopy[4]. W przypadku miast, które w późniejszym okresie weszły w skład Królestwa Bosporańskiego można z dużą dozą prawdopodobieństwa określić miejsce pochodzenia kolonistów. Najwięcej kolonii założyli Milezyjczycy. Zgodnie z dostępnymi (skromnymi) źródłami literackimi Pantikapaion oraz Theodosia zostały założone przez Milezyjczyków w VI w. przed Chr., Nymphaion przez Samijczyków, Phanagoria przez mieszkańców Teos, Hermonassa przez Eolów (to jedyna eolska kolonia na północnych wybrzeżach Morza Czarnego). Natomiast mniejsze miasta: Myrmekion, Tyritake, Parthenion, Porthmion, Zenonos Chersonesos (Chersonez Zenona), Hermision i Herakleion powstały nieco później i można wykluczyć, że w ich zakładaniu uczestniczyły już istniejące poleis.
Niestety nie dysponujemy dostatecznymi informacjami na ten temat, ale analogia z Synopą [5] i,generalnie, z koloniami Miletu wielce uprawdopodabnia to przypuszczenie. W niektórych przypadkach apoikia utrzymywała swoich urzędników w nowo-założonych miastach[6]. Jest to o tyle interesujące dla historii, zwłaszcza tej najwcześniejszej, Królestwa Bosporańskiego, iż na obszarze południowych wybrzeży Morza Czarnego mamy potwierdzone źródłowo istnienie różnego rodzaju związków między poleis, a nawet, w niektórych przypadkach, symmachii (np. Trapezunt i Kerasos)[7]. Na tej podstawie możemy przypuszczać, że podobna sytuacja mogła zaistnieć nad Bosporem Kimeryjskim. To jest, iż w okresie archaicznym, jeszcze przed rządami Archeanaktydów mogły istnieć tego rodzaju więzi między miastami czy osadami założonymi przez Milet lub Pantikapaion[8] czy Kolchidy[9]. Zwłaszcza ten ostatni przypadek ma istotne znaczenie, gdyż materiał archeologiczny wyraźnie wskazuje na intensywne kontakty Kolchidy z obszarem Bosporu Kimmeryjskiego[10]. Zgodnie z informacjami Strabona[11] przedmiotem wymiany były przede wszystkim produkty rolne i cenne surowce (drewno do budowy okrętów, len, konopie, wosk i żywica), lecz co najważniejsze wymiana owa miała odbywać się za pośrednictwem kolonii milezyjskich z obszaru Bosporu Kimmeryjskiego. Stanowiło to część większego systemu handlowego wiążącego kolonie nad całym Morzem Czarnym z resztą świata greckiego. Jego istotnym elementem stanowiły złote Kyziki, które w VI i V ww. przed Chr. były dominującą złotą monetą także na tym obszarze[12]. W tym kontekście szczególnie interesująca jest konstatacja, że Bosporańskie poleis stanowiły tu pewien wyjątek: aż do 2 ćwierci V wieku przed Chr. monety z Pantikapaion[13].
Taki porządek rzeczy został bez wątpienia zburzony po upadku Miletu w 494 roku przed Chr. Zakończyła się epoka dominacji tego miasta wraz ze stworzonymi przez niego wielorakimi zależnościami z założonymi przezeń koloniami[14]. W prezentowanej pracy najistotniejszy jest wpływ kulturalny – szczególnie w dziedzinie poezji. Jest on niestety również niezwykle trudny do uchwycenia (do tej kwestii wrócę niżej).
Wpływ samego Miletu zaczął maleć już wcześniej, wraz z momentem zdobycia przez Persów dominacji nad Azją Mniejszą. Nie bez znaczenia było tu także z pewnością okrzepnięcie kolonii i zacieśnienie przez nie już istniejących oraz nawiązywanie nowych więzi, czego przejawów można doszukiwać się w wypieraniu od VI w. przed Chr. przez monety z Kyzikos[15]. Innym tego przejawem były wspólne instytucje religijne. W tym przypadku za przykład może służyć nieco kontrowersyjna hipoteza Vinogradova o takiej roli wyroczni Apollona Ietrosa[16], czy sformułowana przez Ehrhardta teza o roli wyroczni w Didymach[17]. Nie ulega jednak wątpliwości szczególna rola kultu Apollona Ietrosa w pontyjskich koloniach Miletu. Tak czy inaczej nie budzi również wątpliwości fakt istnienia silnych powiązań handlowych i religijnych zachodnio-pontyjskich kolonii Miletu. Jest to kolejna analogia stanowiąca silną poszlakę na rzecz podobnego rozwoju sytuacji nad Bosporem Kimmeryjskim. W przypadku monet-strzał jest to tym bardziej interesująca analogia, iż niektórzy badacze upatrują genezy formy owych niecodziennych pieniędzy w scytyjskich bądź trackich wpływach[18]. Wszystkie te procesy przygotowały grunt pod rozwój instytucji jednoczących większą liczbę poleis.
[1] Na temat kolonizacji Morza Czarnego patrz: Danoff 1962, Pippidi 1971, Lapin 1966; Burstein 1976, Graham 1982, Ehrhardt 1988, Boardman 1980, ss. 238-266.
[2] O kolonizacji północnych wybrzeży Morza Czarnego patrz Bilabel 1920, Gaidukevich 1971, Blavatskii 1954 a, Roebuck 1959.
[3] Podstawowym źródłem informacji jest tu passus Diodora 12, 31,1, który opiera się w tym miejscu najprawdopodobniej na lokalnej kronice z III w. przed Chr., co zauważył już Rostovtsev 1931, s. 113. Por. też Kallistov 1949, s. 169 f.
[4] Por. doskonałe odwołania u Vinogradov 1987 a, s. 7; bardziej szczegółowo patrz Ehrhardt 1988, s. 52-58 z przypisami.
[5] Patrz Ksenofont, Anabaza 5,5,10 gdzie mowa jest o zależności Kotyoritów od Synopy. Por. też op.cit. 5,5,7; 5,5 24-25; 5,5, 19-20.
[6] Por. Seibert 1963, s. 173 f, choć Maximova 1956, s. 76 prezentuje inne podejście.
[7] Oprócz Maximova 1956 por. też Asheri 1972, s. 16.
[8] IOlbia 1 datowana na 2 ćwierć V w. przed Chr. Yailenko 1985, s. 217 lub koniec V w. Vinogradov 1987, s. 14, przyp. 41). Jest to jeden z najstarszych znanych dekretów z Olbii
[9] Moneta synopska datowana na ok. 500 r. przed Chr. znaleziona na terenie nekropoli Piczwnari, nieopodal Batumi; por. Kakhidze 1974, s. 90, no 3, datacja Karyshkovskii 1982, s. 84 f, tab. VII, 1; Vartanov 1982, s. 72; Hind 1976, s. 1-6 opowiadający się za późniejszą datą.
[10] W Nymfajonie znaleziono wiele fragmentów kolchidzkich pitosów oraz monet zwanych „Kolchidiki” Skudnova 1952, s. 238-242; w Hermonassie znaleziono kolchidyjską didrachmę Vartanov 1982, s. 73. Podobnie srebrne monety z Pantikapaion[11] 11. 2, 17.
[12] Kaiser-Raiss 1984, s. 2-5. Kyziki wyparły z tej roli w połowie VI w. monety milezyjskie.
[13] Shelov 1978, ss. 55, 59, 189; Gaidukevich 1971, s. 53. Vinogradov 1987, s. 16 przyp. 60 odrzuca hipotezę Bławackiej (Blavatskaya 1956, s. 9-16), iż już przed Archeanaktydami Bosporańskie poleis zjednoczyły się w ściślejszym organizmie politycznym.
[14] Por. Ehrhardt 1988.
[15] Publikacje monet: Ruban 1982, s. 15-20; Zaginailo 1982, ss. 20-28; Dimitrov 1975, ss. 43-47; Preda i Nubar 1973, ss. 17-19; Wells 1978, IX, L; Wells 1980, XII, 3; Anokhin 1986, ss. 69-89.
[16] Vinogradov 1979, s. 80.
[17] Ehrhardt 1988, s. 145 f, który odrzucił rolę Apollona Ietrosa, lecz rolę wyroczni dla wszystkich kolonii milezyjskich przypisywał sanktuarium w Didymach. Vinogradov 1987, s. 17 przyp. 63 broni swej tezy przywołując artykuł Szełowa-Kowedajewa Shelov-Kovedyaev 1985, s. 185. Jednak inskrypcja z Olbii
[18] Patrz Marchenko 1974, s. 155 f, Grakov 1968, ss. 101-115 oraz Vinogradov 1969, s. 147.