Prace Misji trwały od 28 lipca do 22 sierpnia 2008. Toczyły się dwutorowo: na wykopie XIII prowadzono prace dokumentacyjne bazyliki wczesnochrześcijańskiej na potrzeby jej planowanej przez stronę ukraińską konserwacji zaś na wykopie XXVII prowadzono eksplorację archeologiczną.
Lista uczestników kampanii w sezonie 2008:
Strona polska: Alfred Twardecki – kierownik prac Polskiej Misji Archeologicznej „Tyritake 2008”, Eliza Walczak, Inga Głuszek, Wiesław Małkowski, Bartosz Wojciechowski, Dawid Święch, Artur Buszek , Marcin Matera
Strona ukraińska: Wiktor Zińko – kierownik prac ukraińskiego programu „Bosporskie Miasto Tyritake”, Aleksiej Zińko, Aleksiej Niżnjakow, Anatolij Hanko, Mykoła Lucenko, Wadim Starinski, Aleksander Kobec, Oleg Skrylow, Iwan Chyżnak, Sergej Jurew, Sława Episzko, Aleksander Czerwotkin, Sergej Smitskoj, Wadim Anochow, Sergej Czerikow, Denis Biejlin. Ochotniczo uczestniczyli w pracach także studenci z uniwersytetu w Charkowie: Anna Luszan, Wiaczesław Wodka, Swietłana Ilczenko, Jarosława Jakowlewa, Rima Swinczuk, Jekaterina Łazankowa, Ilona Fedorczuk, Jelena Łysenko.
Strona Rosyjska (studenci z Niżnego Nowgorodu): Anna Pokszenowa, Maria Karawaszkina, Natalia Karawaszkina, Andrej Boronin, Aleksander Turkin, Anna Soroka, Walery Soroka, Anna Kuznecowa.
Poniższa mapka ilustruje obszar antycznej polis Tyritake wraz z najważniejszymi miejscami aktywności archeologicznej w ostatnim czasie.
Ilustracja 1 prezentuje ogólny plan Tyritake.
Legenda
Trench XIII – wykop XIII, miejsce lokalizacji bazyliki wczesnochrześcijańskiej; obszar prac Polskiej Misji Archeologicznej „Tyritake” MNW (pomiary i dokumentacja rysunkowa, plany)
Trench XXVI – wykop XXVI, obszar prac ukraińskiej ekspedycji archeologicznej kierowanej przez dr. hab. Wiktora Zińko.
Trench XXVII – wykop XXVII, obszar prac Polskiej Misji Archeologicznej „Tyritake” MNW
Trench XXVIII – wykop XXVIII, nowy wykop, obszar prac ukraińskiej ekspedycji archeologicznej kierowanej przez dr. hab. Wiktora Zińko.
Ze względu na trudności w doczyszczeniu pozostałości bazyliki (niewybuchy) plan bazyliki wykonano częściowo i prace na tym obszarze mają być kontynuowane w przyszłym sezonie. Już teraz można jednak stwierdzić znaczne ubytki struktury odkrytej w 1938 roku konstrukcji. Jest to niewątpliwie poważny argument na rzecz intensyfikacji prac konserwatorsko-rekonstrukcyjnych.
Ilustracje 2 i 3: plan Gajdukiewicza (MIA 25, 1955) oraz wykonany podczas kampanii 2008 przez Misję „Tyritake” MNW.
Na wykopie XXVII rozpoczęto pracę od oczyszczenia terenu oraz geofizycznego przebadania obszaru wykopu wraz z przylegającym do niego terytorium. W dniach 29-30 lipca wykonano badania oporności elektrycznej gruntu aparatem ADA 5R firmy Elmes stosując dwa układy „twin probe” o różnym rozstawieniu elektrod (0,5 m i 1 m). Na potrzeby badań geofizycznych założono siatkę kwadratów o wymiarach 20 x 20 m na powierzchni przyszłego wykopu XXVII oraz powierzchni bezpośrednio do niego przylegającej. Kwadraty otrzymały nazwy A (najbardziej wysunięty na zachód), B oraz C (najbardziej wysunięty na wschód – dochodzący do granic wykopu XXVI). W przypadku układu 0,5 m pomiary pobierano co 0,5 m w liniach co metr, natomiast przy układzie elektrod o rozstawie 1 metra pomiary wykonywano w siatce 1 m na 1 m (w kwadracie 20 na 20 m). W układzie z rozstawieniem elektrod 0,5 m wykonano badania na kwadracie o powierzchni 400 m/kw (20 na 20 m) i nie uzyskano jednoznacznych wyników poza stwierdzeniem (potwierdzonym podczas wykopalisk) o prawdopodobnym zaleganiu sporych ilości gruzu tuż pod powierzchnią ziemi. W układzie z rozstawieniem elektrod 1 m wykonano badania na kwadracie o powierzchni 800 m/kw (40 na 20 m). Wyniki tych badań pozwoliły na wysunięcie hipotezy o istnieniu jakiejś czworokątnej konstrukcji w kwadracie A. Następnie przeprowadzono badania magnetometryczne. Zastosowany został tutaj magnetometr typu fluxgate firmy Geoscan Research, model FM 256, o rozdzielczości pomiaru wynoszącej 0,1 nT i czasie pomiaru równym 0,1 sekundy. Badania przeprowadzono w siatce o boku 0,5 x 0,25 m (wzdłuż linii pomiarowych odległych od siebie o 0,5 m, co 0,25 m na linii) w obrębie kwadratów o boku 20 x 20 m. W celu podniesienia jakości pomiaru, prowadzono je w tzw. trybie równoległym (instrument przenoszony był w trakcie rejestracji pomiarów wyłącznie w jednym kierunku) oraz każdorazowo po ukończeniu pomiarów w obrębie danego prostokąta, korygowana była pozycja sond instrumentu. Badania objęły obszar o łącznej powierzchni 1200m2; w trakcie badań wzięto 9600 pomiarów. Wstępne opracowanie wyników przeprowadzane było przy użyciu programu Geoplot 3.0 (Geoscan Reserach), mapy przygotowane były przy użyciu programu Surfer 8.0 (Golden Software). Pomiary magnetyczne pozwoliły stwierdzić, że większość przebadanego terenu w kwadratach A, B, C pokryta jest anomaliami o bardzo wysokiej amplitudzie wartości, które można identyfikować z współczesnymi przedmiotami metalowymi. We wschodniej części kwadratu B i w zachodniej części kwadratu C widoczne są cztery równolegle biegnące jasne linie. Anomalie te zorientowane są w przybliżeniu N-S i mogą, choć nie muszą, odpowiadać konstrukcjom antycznych murów. Od wspomnianych wyżej anomalii prostopadle w kierunku E-W, odchodzą krótkie jasne linie które mogą stanowić pozostałości dobudowanych do murów domostw.
Przedstawione wyżej skrótowo wyniki badań geofizycznych pomogły podjąć decyzję o lokalizacji wykopów Misji. Po konsultacjach ze stroną ukraińską zdecydowano rozpocząć prace wykopaliskowe na obszarze 6 kwadratów o standardowych wymiarach 5x5 m usytuowanych nad hipotetycznie rozpoznaną podczas badań geofizycznych czworoboczną konstrukcją. Istniało przypuszczenie, iż może to być fragment umocnień Tyritake.
Przed rozpoczęciem prac wykopaliskowych wykonano prace geodezyjne. Podczas pomiarów używany był tachimetr elektroniczny Leica TCR407power. Instrument działał w zestawie z pryzmatem GPR1 o stałej 0.00 mm oraz z mini pryzmatem GMP111 o stałej +17.5mm. Leica TCR407Power jest instrumentem geodezyjnym typu Total Station wyposażonym w typ dalmierza bezlustrowego. Zatrudnieni na rzecz Misji geodeci mieli za zadanie w pierwszej fazie pracy współpracować z geofizykami a następnie rozbić siatkę geodezyjną na terenie wykopu XXVII oraz XIII a także zharmonizować wyniki swoich prac z wcześniej wykonanymi pomiarami i planem Tyritake wykonanymi przez stronę ukraińską. Zakres prac obejmował: a) tyczenie kwadratów dla prospekcji geofizycznej; b) tyczenie kwadratów dla wykopu XXVII; c) założenie osnowy dla terenu wykopalisk (punkty poziome oraz repery wysokościowe); d) tyczenie siatek w skali 1x1 na profilach i planach w kwadratach kw1 – kw5; e) pomiar ścian i murów w wykopie XIII zawierającym pozostałości bazyliki; f) opracowanie mapy numerycznej dla stanowiska Tyritake; g) pomiar tachimetryczny obszaru objętego wcześniej prospekcją geofizyczną (w siatce 1x1); h) pomiar tachimetryczny obiektów odsłoniętych w wykopie XXVII; i) opracowanie numeryczne wyników pomiarów; j) stabilizacja osnowy – zabetonowanie punktów osnowy. Tak szeroki zakres prac był niezbędny podczas pierwszego sezonu i choć trwał kilka dni, wstrzymując rozpoczęcie właściwych prac wykopaliskowych, pozwolił stworzyć precyzyjną bazę dla prowadzonych prac.
Na bazie pomiarów geodezyjnych założono siatkę 6 kwadratów rozmieszczonych w dwóch rzędach. W oparciu o nią rozbito wykop o powierzchni 10 x 15 m., który otrzymał numer XXVII. Numeracja kwadratów rozpoczyna się od kwadratu najbardziej wysuniętego na południowy zachód – kwadrat nr 1 i kontynuowana jest w kierunku północnym do granicy wykopu. W taki sam sposób numerowane są kwadraty drugiego – „wschodniego” rzędu.
Ilustracja 4 przedstawia pierwszy etap prac Misji, zakończony 2 sierpnia.
Legenda
Wykop XXVI – prace archeologiczne prowadzone pod kierunkiem dr hab. Wiktora Zińko
A, B, C kwadraty wyznaczone dla badań geofizycznych
kw. 1-6 - kwadraty wytyczone dla badań archeologicznych
Po zdjęciu wierzchniej warstwy humusowej na wszystkich 6 kwadratach, podjęto decyzję o wykonaniu sondażu w kwadracie 2.
Wyniki niwelacji poziomu kwadratu oscylowały w granicach 17, 27 – 17, 12 m. Do poziomu około 17, 00 m eksploracja kwadratu 2 ograniczała się do usuwania mocno przemieszanych warstw o proweniencji XX-wiecznej. Materiał pochodzący z tych warstw stanowiły współczesne śmieci (szkło, cegły, fragmenty obuwia, puszki po konserwach itp.) wymieszane z materiałem nowożytnym (XIX-wiecznym) oraz antycznym.
Na poziomie około 17, 00 m w kwadracie 2 zaczęły pojawiać się pierwsze kamienne płyty, które po doczyszczeniu okazały się być powierzchnią płytowania ulicy. Powierzchnię płytowania przecinał kanał biegnący z północy w kierunku południowo-zachodnim i uchodzący w profil zachodni kwadratu 2. Poza powierzchnią płytowania i kanałem w kwadracie 2 odkryte zostały również pozostałości ścian: mur 1 oraz mur 2. Na jednym z kamieni płytowania znajduje się wyryta grecka litera Alfa w majuskule. Jest to dość rzadki przypadek na obszarze Królestwa Bosporańskiego.
Po odsłonięciu fragmentów kamiennej konstrukcji podjęto decyzję o zejściu do tego samego poziomu w kwadratach 1 oraz 3.
W kwadracie 1 jeszcze przed rozpoczęciem eksploracji okazało się, że w południowej – południowo-wschodniej jego części zalega na powierzchni warstwa antycznej ceramiki. Okazało się (po uzyskaniu wyników z kwadratu 4), że jest to najprawdopodobniej hałda ceramiczna zawierająca materiał masowy, pochodzący najprawdopodobniej z badań prowadzonych w sąsiednim wykopie numer XXV. Płytowanie ulicy odkryte zostało w kwadracie 1 na poziomie około 16, 50 m. w części północno-zachodniej kwadratu i poziomie około 16, 35 m. w części południowo-zachodniej. Po doczyszczeniu powierzchni kwadratu okazało się, że poza płytowaniem pojawiły się również pozostałości ścian – mur 3, mur 4, mur 5 oraz mur 6. W południowo-wschodnim narożniku kwadratu 1 na poziomie około 17, 30 m zaczęła pojawiać się warstwa barwy od jasnobrązowej do żółtej, którą można wiązać z pozostałościami zerodowanej cegły suszonej. Na poziomie 17, 00 m warstwa ta była już widoczna na długości 2 m. Stąd można wysnuć wniosek, że natrafiono na pozostałości po konstrukcji wykonanej z suszonych cegieł układanych na fundamentach wykonanych z kamienia.
Eksplorację w kwadracie 3 zakończono na poziomie 16, 57 – 16, 44 m. Jest to poziom około 0, 10 m. poniżej posadowienia płytowania ulicy i około 0, 05 m. poniżej posadowienia ostatniego zachowanego kamiennego łoża kanału. Całą powierzchnię kwadratu stanowił współczesny wkop wykonany w XX wieku i nie znaleziono tutaj żadnych śladów antycznych konstrukcji. Najprawdopodobniej ich pozostałości zniszczono podczas prac niwelacyjnych pod budowę asfaltowej drogi wewnętrznej biegnącej tuż obok wykopu.
W trakcie eksploracji prowadzonej w kwadracie 4 również nie znaleziono żadnych pozostałości po antycznych konstrukcjach. Zasypisko z ziemi, gruzu i śmieci wymieszanych z materiałem antycznym zajmowało całą powierzchnię kwadratu 4 do głębokości około 17, 15 m. Na tej głębokości w południowo-zachodnim narożniku kwadratu 4 pojawiła się warstwa szaro-żółto-brązowej gliniastej ziemi, którą prawdopodobnie można uznać za pozostałości po rozmytej antycznej cegle suszonej. Na stropie tej warstwy zalegała warstwa spalenizny miąższości około 0, 10 m. – być może ślad po antycznym pożarze.
Wstępnie postawiono hipotezę, iż pierwsza przemieszana warstwa jest pozostałością starej hałdy archeologicznej. Podstawą takiego wnioskowania było odkrycie stateru bilonowego Reskuporisa VI, 3-kopiejkowej monety wyemitowanej w Związku Radzieckim w roku 1938, czubka pocisku od karabinu samopowtarzalnego z czasów II wojny światowej oraz radzieckiej monety o nominale 15 kopiejek wyemitowanej w 1950 roku. Prawdopodobnie proces wysypywania czy też wyrzucania ziemi przemieszanej z gruzem i śmieciami był równoczesny z usuwaniem w to miejsce materiału pochodzącego z sąsiedniego wykopu XXV, co tłumaczyłoby w miarę jednorodny charakter warstw zasypiskowych.
W kwadracie 5 pod koniec eksploracji udało się osiągnąć (w północno-wschodniej części) strop tej samej warstwy zerodowanej cegły suszonej, która wystąpiła w południowo-zachodnim narożniku kwadratu 4 oraz południowo-wschodnim narożniku kwadratu 1. Pozostałą część powierzchni zajmuje warstwa zasypiska ziemno-gruzowego analogicznie jak w kwadracie 4. Zasypisko to rozciągało się na całej powierzchni kwadratu 5 praktycznie do zakończenia eksploracji. Poza stratygrafią świadczy o tym również charakterystyka ceramicznego materiału masowego. W materiale masowym pochodzącym z kwadratu 5 występują fragmenty amfor, ceramiki ręcznie lepionej oraz ceramiki stołowej datowane od przełomu okresu archaicznego i okresu klasycznego po VII – VIII w. po Chr.
W kwadracie 6, ze względu na brak czasu oraz uzasadnioną hipotezę, iż jego powierzchnia podobnie jak powierzchnia kwadratu 3 stanowi pozostałość po współczesnym wkopie (powstałym zapewne w trakcie budowy drogi z parkingiem odchodzącej na wschód od ulicy Ordżonikidze w kierunku wykopu XXVI), prace archeologiczne ograniczono do zdjęcia warstwy humusowej.
Podsumowując rezultaty kampanii 2008 roku można stwierdzić, że znaleziono ciekawe fragmenty konstrukcji kamiennych, które wstępnie można datować na V-VI w. po Chr., czyli ostatnią fazę istnienia Tyritake. Są to płytowanie kamienne (zapewne ulicy), kanał odprowadzający wodę i nieczystości oraz pozostałości murów, z których wstępnie można wydzielić 6 fragmentów. W ich ramach można wstępnie pokusić się o wydzielenie czworobocznego pomieszczenia o powierzchni około 40 m2, choć ostateczna interpretacja wymaga jeszcze dokładniejszej analizy.
W sumie prowadzono prace archeologiczne na około 150 m2, schodząc w 5 kwadratach na głębokość 80-90 cm.
Mocno przemieszany charakter badanych warstw sprawił, iż znaleziono stosunkowo niewiele materiału masowego oraz zabytków wydzielonych. Spośród tych ostatnich należy wspomnieć o dwóch monetach brązowych datowanych na IV wiek po Chr. Ze względu na opisaną wyżej stratygrafię stanowiska nie można jednak tych znalezisk traktować jako materiału datującego. Ten zapewne pojawi się po zejściu poniżej poziomu kamiennego płytowania, gdy będziemy mieli do czynienia z zachowanymi warstwami kulturowymi.
Wyniki prac kampanii 2008 roku są doskonałym punktem wyjściowym do kontynuowania prac w sezonie 2009. Wykonano bowiem wstępne prace techniczno-badawcze stanowiska (geofizyka, geodezja) oraz osiągnięto poziom najmłodszej, zachowanej warstwy kulturowej (okres bizantyjski) odsłaniając ciekawe i dobrze zachowane konstrukcje kamienne.
Na ilustracji nr 5 zaprezentowano rezultaty badań wraz z ich roboczą interpretacją.
Program: