W dniach 16.07 – 26.08.2013 odbyła się 6 kampania wykopaliskowa Polskiej Misji Archeologicznej „Tyritake” Muzeum Narodowego w Warszawie. Prace wykopaliskowe trwały od 21 lipca do 24 sierpnia. Uczestniczyły w niej 52 osoby - 28 osób ze strony ukraińskiej, 10 ze strony rosyjskiej i 14 ze strony polskiej. W tym czasie prowadzono eksplorację w kwadratach 3-13, 15, 17-19 a także rozbito 5 nowych kwadratów archeologicznych (5x5 m) i rozpoczęto eksplorację na czterech z nich (25-28). Łącznie wykop nr XXVII, na którym prowadzi prace polska misja liczy 675 m2.
W kwadratach 10-13 kontynuowano odsłanianie pozostałości po zabudowaniach z okresu rzymskiego i wczesnobizantyjskiego. W trakcie prac odsłonięto konstrukcje bliżej nie zidentyfikowanego kompleksu architektonicznego (nr VI) z okresu rzymskiego i bizantyjskiego. Najprawdopodobniej był to dom mieszkalny, który został zniszczony podczas pożaru będącego zapewne wynikiem któregoś z najazdów jakie miały miejsce w V i VI w. Świadczy o tym warstwa spalenizny, która najpewniej jest pozostałością po drewnianym stropie pierwszego piętra tejże budowli. Znaleziono w niej liczne zabytki sugerujące, iż mogła to być kobieca część domu (m.in. ciężarki tkackie) a także liczne gwoździe i ćwieki żelazne, które pierwotnie wykorzystano do budowy drewnianego stropu. W okolicach tego kompleksu (kwadraty 10-13) znaleziono najcenniejszy zabytek tego sezonu, złotą monetę datowaną na końcowy okres panowania Justyna I (panował w latach 518-527). Wedle wstępnego rozpoznania jest to solid wybity w 9 oficynie menniczej Konstantynopola w latach 522-527.
W pobliżu kompleksu budowlanego odsłonięto i wyeksplorowano trzy jamy zasobowe. Kontynuacja prac na tym obszarze w kolejnych sezonach pozwoli bliżej określić przeznaczenie tej budowli. Znalezienie monety jest ważną wskazówką co do zasobności Tyritake w okresie bizantyjskim. Potwierdza wcześniejsze przypuszczenia, że miasto to należało do nielicznych ośrodków Bosporu Kimmeryjskiego dobrze prosperujących w tym okresie. Jest także ważnym argumentem na poparcie tezy sformułowanej na podstawie lektury greckiej inskrypcji odnalezionej w poprzednim sezonie, że w V-VI w. Tyritake była siedzibą biskupa.
Możliwości dalszej eksploracji tego obszaru są jednak ograniczone ze względu na umocnienia jednostki rumuńskiej stacjonującej tu w 1943 roku, które powstały przy częściowym wykorzystaniu antycznych ruin. Pokaźny obszar sąsiadujący ze wspomnianym kompleksem budowlanym a obejmujący częściowo kwadraty 10-11 i 18-16 a także niemal w całości kwadraty 17 i 15 został zajęty przez wybudowany tutaj w czasie II Wojny Światowej bunkier. Wejście do niego, znajdujące się w bezpośredniej bliskości wyżej wspomnianego kompleksu, zostało odsłonięte przez polską ekspedycję w trakcie sezonu 2013 r. Na całym terytorium bunkra zniszczono wszystkie wcześniejsze warstwy kulturowe.
Na obszarze kwadratów 4-5 i 17-18 doczyszczono odsłonięty w poprzednim sezonie kompleks o wciąż nieznanym przeznaczeniu. W roku 2012 odsłonięto tu jamę 19, w której znaleziono szkielety 4 koni, kości ptaków oraz zachowane w dobrym stanie czarnopokostowane attyckie naczynia ofiarne datowane na V w. przed Chr. Te znaleziska a także charakter konstrukcji (plac otoczony murami z cegły suszonej), sugerują, że mogła to być część temenosu wchodzącego być może w skład jakiegoś kompleksu świątynnego. Pewnym potwierdzeniem tego przypuszczenia mogą być rezultaty prac przeprowadzonych w sąsiednich kwadratach 9, 3 i 6. Pozwoliły one podważyć tezę profesora Gajdukiewicza, który prowadził na części tego obszaru wykopaliska w końcu lat 30-ych XX w., a wedle której odnalezione przez niego mury miały stanowić tzw. dom A. Jego niespotykana na obszarze Bosporu Kimmeryjskiego konstrukcja sprawiła, że wszedł on do kanonu podręczników architektury archaicznej tego obszaru. Tymczasem rezultaty tegorocznych prac pozwalają stwierdzić, że dom ten nie istniał w takiej postaci, w jakiej przedstawiał go profesor Gajdukiewicz. Mamy tu bowiem do czynienia a kilkoma fazami budowlanymi najpewniej różnych budynków, z których jeden, datowany na V w. przed Chr., mógł być niewielką świątynią. Ostatnia teza wymaga jednak dalszej weryfikacji w kolejnych sezonach wykopaliskowych, w tym dalszej eksploracji kwadratów 7-8 oraz 1-2, przylegających zarówno do wspomnianej budowli jak i do domniemanego temenosu. Dopiero przebadanie tego obszaru, co jest zaplanowane na sezon 2014, pozwoli określić pierwotne przeznaczenie tego obszaru miasta w okresie archaicznym. Przy okazji należy zaznaczyć, że polska ekspedycja zidentyfikowała pierwszą w Tyritake i bardzo rzadko spotykaną w innych miastach regionu warstwę z okresu klasycznego. Konstrukcje budowane w tym czasie miały mury z cegły suszonej, która jest niezwykle trudno uchwytna w trakcie eksploracji.
Rozpoczęcie eksploracji w nowo rozbitych kwadratach 25-28 ma na celu odsłonięcie pozostających poza wykopem części kuchni późnorzymskiej odkrytej w poprzednich sezonach. Wyjątkowo dobry stan zachowania kuchni wraz z częścią wyposażenia oraz unikalny charakter znaleziska skłoniły polsko-ukraińskie kierownictwo projektu do podjęcia decyzji o docelowej restauracji kuchni po jej całkowitym odsłonięciu. Prace nad tym przedsięwzięciem potrwają zapewne kilka najbliższych sezonów.
W trakcie całej kampanii pozyskano 152 zabytki wydzielone. W tym kilkanaście monet brązowych z różnych okresów oraz jedną złotą a także szereg fragmentów najróżniejszej ceramiki, lampek i przedmiotów terakotowych a także przęślików, elementów architektonicznych oraz drobnych przedmiotów metalowych. Pośród tych zabytków uwagę zwracają tak rzadkie znaleziska jak fragment zegara słonecznego oraz ołowianej zatyczki do naczynia.
Należy także wspomnieć o działaniach polskich konserwatorów pracujących w ramach naszej ekspedycji na podstawie umowy między MNW a Politechniką Warszawską. Misja konserwatorska kontynuowała prace nad zabezpieczeniem wykopu na zimę oraz nad restauracją odsłoniętych przed archeologów fragmentów antycznej architektury. Konserwatorom udało się zabezpieczyć preparatem hydrofobicznym mur obronny z VI wieku, który częściowo zrekonstruowali w poprzednim sezonie, a także najcenniejsze mury konstrukcji archaicznych odkrytych w bieżącym roku. Rozpoczęli oni także w tym roku kilkuletni program badawczy mający na celu ustalenie składu zaprawą murarskiej stosowanej przy budowie antycznych murów i w tym celu pobrali szereg próbek, nad którymi przeprowadzą badania w Warszawie. Rezultaty tych badań powinny umożliwić odtworzenie części konstrukcji w technologii możliwie zbliżonej do oryginalnej. Jest to jednocześnie spełnienie wymogów strony ukraińskiej, która za cel misji postawiła nie tylko eksplorację archeologiczną ale także stworzenie w Tyritake parku archeologicznego.
Należy też stwierdzić, że prace misji MNW cieszą się dużym zainteresowaniem mieszkańców Krymu, o czym może świadczyć częsta obecność przedstawicieli miejscowych mediów a także aktywnym wsparciem polskiego i ukraińskiego MSZ.
Alfred Twardecki
